Analizë e dramës Katër epoletat të autorit Haqif Mulliqi, shkëputur nga kolona prej 18 dramave të po të njëjtit autor, botuar nga Shtëpia Botuese “Armagedoni”, qershor 2017

1

Haqif Mulliqi është nga dramaturgët më në zë ndër shqiptarë. Është antropolog i dramës dhe teatrit, gjithashtu regjisor, kritik, publicist, profesor universitar prej shumë vitesh. Ka shkruar mbi njëzet e pesë drama, por tash së voni, në një ndërmarrje tejet serioze të Shtëpisë Botuese “Armagedoni” nga Prishtina, në një kolonë i janë botuar 18 vepra dramatike, ndër të cilat, Katër epoletat, Sistola, Komedia, Çdo gjë është e mundshme, Një varr për majorin e mbretit, Gjakova një luftë ndryshe, The Kosowars, Asgjë veç Gjuzepes, Si e mposhta Mussolinin, Një përkujtim në kafe-teatër, Show time etj. Në këto drama autori Mulliqi dëshmon një potencë të jashtëzakonshme krijuese duke na paraqitur forma të larmishme dramaturgjike jo thjesht si struktura dhe kompozime letrare interesante, të gjitha këto të shkruara dhe të “qëndisura” në një hark kohor prej 35 e më shumë vjetësh. Por ç’është më kryesorja, këto drama të H. Mulliqit vijnë, para së gjithash si projektime ndjesish, kundërtish psikike e morale, mendësish me qëllim që ta bëjnë identifikimin e asaj që, mbase edhe është më thelbore për njeriun, qenien e tij. Madje, dramat e tij nuk e kanë për synim që përjashtimisht të portretizojnë vetëm njeriun shqiptar, por në këto drama, përgjithësisht, ai kundrohet si qenie herë e brishtë e herë e pathyeshme njerëzore, e cila bënë përpjekje që të mbijetojë, me çdo kusht, në realitetin ontologjik e kozmopolit të botës që e rrethon.
Ndonëse në dukje këto drama, ndonjëherë, mund të lënë përshtypjen se u ngjajnë veprave teatrore që nuk mbështeten plotësisht tek ndonjë konflikt të vrazhdët, bardh e zi dhe brutal, ca më pak me përmasa politike a sociale të mëdha ku ndeshen grupe njerëzish, klasa a kombe armiq të përbetuar ndaj njëri-tjetrit, heroi dhe tradhtari, i miri dhe i ligu, dramat e këtij autori krijojnë impakt të fuqishëm dramatik i cili konfliktin e nxjerr prej klisheut dhe standardit, por e shndërron në pjesë të psikologjisë dhe luftës së individit për mbijetesë. Pra, konflikti është aty, dhe sillet nëpër “oreolin e akëcilit personazh. Ai është një konflikt i hapur (shih dramat Katër epoletat, Parfumeria, Show time, Asgjë të re në jug, Asgjë veç Gjuzepes, Përralla klaustrofobike, The Kosowars, etj.) i hapur si një humnerë mbijetese, si makth apo shastisje, në të shumtën e herës i shoqëruar nga situata jermi që vjen përmes vegimesh e halucinacionesh, ku vërtiten si në centrifugë ndoca shpirtra të dërmuar nga ndodhi dramatike a tragjike të hershme, të lënduar nga pamundësia e rikuperimit, të turbullt, të hutuar e ambiguidë, gjë që e bënë dramën e Mulliqit joshëse për shumë regjisor, për ta bërë Mulliqin autorin më të inskenuar bashkëkohor shqiptar. Por, hajde t’ veçojmë disa prej dramave të kësaj kolone, e cila, nuk do mend se e begatoi dhe e nderoi dramaturgjinë tonë kombëtare.

2

Për Katër epoletat kanë shkruar shumë studiues dhe teorik të teatrit dhe kjo më bënë të ndihem mirë. Gjithashtu janë bërë edhe shumë variante inskenimesh, ndër të cilat do t’i veçoja ato të regjisorit gjerman (një emër i madh i teatrit gjerman) Holger Zibler, por edhe varianti të cilin e ka punuar një regjisor yni shumë i talentuar, Orhan Kerkezi si dhe Milto Kutali në Tiranë, Arta Mulliqi, Prishtinë, Shaip Morina, Tiranë. Katër epoletat sivjet do të kenë edhe dy premiera të reja. Ndoshta do ta punoj edhe unë vetë, ngase, besoj se i kam ca gjetje të mira për një shfaqje”, thotë, ndër të tjerat autori, Mulliqi.
Drama Katër epoletat e Haqif Mulliqi, paçka se është prej punëve të tija të para si shkrimtar dramash, ajo është një prej veprave më të bukura të këtij autori dhe një perlë e njëmendtë në dramaturgjinë shqiptare dhe më gjerë. Regjisori gjerman Holger Zibler i cikli këtë dramë e inskenoi dy herësh, një herë në Teatrin e Gjakovës dhe njëherë në Teatrin e Dortmundit, Katër epoletat e quan dramë të madhe bashkëkohore evropiane. Vet Mulliqi, në një intervistë dhënë të përditshmes prishtinase “Epoka e re” thotë se: “… ‘Katër epoletat’ është arritur përmes një sinteze të asaj që njihet si dramë e absurdit, e groteskut dhe, aty këtu edhe natyralizmit, veçanërisht në rrafshin e shumë-domethënshmërisë semantike që ka, me ç’rast, ky tekst dramatik nuk është, ta themi vetëm një “dramë absurdi”, por, mbi të gjitha, është një metaforë e sistemit politik totalitar, një dramë psikologjike dhe me sentenca të fuqishme filozofike. Do të thotë te Katër epoletat kemi të bëjmë me një sinkretizëm në të cilin, zhanret e përmendura më lartë funksionojnë si një tërësi, brenda një komoditeti të arrirë”.
Ajo që është e veçantë te kjo vepër e profesor Mulliqit është ajo se me të autori i kundërvihet retorikës letrare si dhe të ashtuquajturit optimizëm humanistik. Në të, dy personazhet e dramës: Gjenerali Alfador dhe Gjenerali Betador nuk kanë shumë mundësi të përzgjedhjeve. Kjo, ngase, është e qartë se ekziston diçka tjetër që i ka përzgjedhur ata. Shi për katoi në Katër epoletat mund të thuhet se dy gjeneralët e Mulliqit ndodhen brenda një gërmadhe të një qyteti të rrënuar, tashmë, siç ndodhë më ndonjë marinar të anijes së përmbytur kur mendojnë se kanë shpëtuar kur të arrijnë në ndonjë gji të ishullit të shkretë. Ndaj dhe është e qartë se Alfadori dhe Betadori këtu i jetojnë ditët e fundit në vendin e shkatërruar dhe të boshatisur, dhe se, duke jetuar një jetë të shkretë, pandalshëm i afrohen fundit të tyre, do të thoit vdekjes.

GJENERALI ALFADOR:
Që, pastaj, t’i ngrehim kufjet… (Sikur mediton.)… Më pas do të ndodhë një pauzë relative… Më pas do të ndihet një tërmet i paparë… Dhe, së fundmi një buuuuum… Ama buuuum i njëmendtë.
GJENERALI BETADOR:
(E vështron me trishtim bagazhin e vetë.)
GJENERALI ALFADOR:
Apo, mbase, së pari do dëgjohet ai “bum”, pastaj një dridhje tronditëse, që, faktikisht është e njëllojtë për ne të dyve, meqë ashtu do të shënohet fundi ynë… Fundi…
GJENERALI BETADOR:
Fundi, thua?!
GJENERALI ALFADOR:
E, pas kësaj, unë dhe ti do të fluturojmë për në… (I hapë krahët dhe nisë t’i tundë, poshtë e lartë duke improvizuar të fluturuari.) Ha-ha–ha-ha… Pastaj do të fluturojmë, lartë e më lartë… Lartë…
GJENERALI BETADOR:
(Edhe ky nisë t’i tundë krahët ngadalë thuaja se dëshiron të fluturojë.) Ndoshta…
GJENERALI ALFADOR:
Do fluturojmë, e fluturojmë, e fluturojmë…
GJENERALI BETADOR:
Po, po… Do të fluturojmë… Të fluturojë… (Dhe, nuk e fsheh një lloj ekzaltimi, por, sa vjen nisë dhe i ngadalëson lëvizjet e duarve.) Mirëpo… Mirëpo unë nuk di të fluturoj!
(Të dy i ulin duart poshtë. Janë të trishtuar. Për pak kohë aty mbretëron heshtja.)
GJENERALI BETADOR:
(Butësisht.) Unë vërtetë nuk di… të… fluturojë…

Drama e Mulliqit nuk është ndonjë vizion antihistorik, por më shumë një shikim historik mbi jetën. Personazhet e Mulliqit kanë kaluar nëpër histori që, në anën tjetër të përballen me të vërtetën trishtuese mbi jetën e njeriut në një rrethanë kur ata, faktikisht nuk mund të vendosin asgjë, madje as për veten e tyre. Këtu mund ta gjemë se drama Katër epoletat e H. Mulliqit, për dallim nga krijimtaria dramatike e S. Beket, sikundër tek Jonesko dhe Adamovi, krijohet përmes një vargu të metaforave më lehtë të lexueshme e që janë metafora të dramatizuara. Kjo do të thotë se Katër epoletat e profesor Mulliqit, (sikundër edhe dramat Parfumeria, Drama për mua, Mirjam dhe Sandrin, Përralla klaustrofobike, Asgjë veç Gjuzepes, Maksi dhe Kimi, apo takimi pas 21 vjetësh, etj.) nuk burojnë nga nevoja e patjetërsueshme që vetëm të rrënohen format e caktuara dramatike, por edhe si një vizion i njeriut që kërkon një formë tjetërfare që të jetë e formësuar. Kjo është një veçori e kulluar si tek mënyrat që i gjemë te Rasini dhe Sofokliu. Dhe kjo pastërti buron nga qartësia e shikimit të autorit, nga siguria e tij dhe përqendrimi i qëllimit drejt shpërfaqjes së disa prej përcaktimeve të reja të ekzistencës së vetë njeriut. Kështu, kjo dramë e Mulliqit, përmes këtij autori, i kthehet në pamjen më të pastër. Për këtë arsye, në një kuptim të caktuar, edhe ai që e quajmë sot teatri i Mulliqit, e që kështu para shumë vjetësh e kishte quajtur profesoresha dhe kritikja boshnjake Ljubica Ostojiq, jo që nuk e shmang atë që fillon me Ibsenin, e as nuk e ka për qëllim që ta shkatërrojë atë.
Ajo që këtë autor të njohur e bënë të dallueshëm nga shumica e dramaturgëve shqiptar ndërlidhet me një sensibilitet të ri karshi formës. Kjo, rëndom vlen për dramat e të ashtuquajturës avangardë të cilat i synojnë shtresimet e të ndërtuarit të brendshëm të formave dhe një afri më të madhe me lexuesit. Kjo do të thotë se verat si kjo e profesor Mulliqit i shembin të gjitha “barrikadat” ndërmjet veprës dhe lexuesit/shikuesit duke e krijuar kështu një marrëdhënie të drejtpërdrejtë ndërmjet tyre dhe të pa ndërmjetësuar.
Kur të lexohet Mulliqi, sipas disa rregullave të pashkruara, në harmoni me idenë mbi atë se si mund të bëhet kjo gjë në botën të cilën e ka “braktisur” Zoti, nuk mund të thuhet se këtu duhet të kërkohet ndonjë arsye për ta gjetur njeriun që ka mbetur i herrur dhe minimizuar vetëm në përmasa të fiziologjisë dhe të vetëdijes mbi sfilitjen groteske të trupit. Përkundrazi, Haqif Mulliqi është dramatist i trupit njerëzor dhe se tek ai edhe fiziologjia luan shumë rol. Por, personazhet e tija si Alfadori, Betadori, Bruti, Spajsi, Gjoni, Andronika, Kristina, etj., nuk është herrur , por trupi i personazheve është një rakurs nga i cili gjërat mund të vështrohen dhe të jenë masë me të cilën mund të matet jeta e njeriut me të gjitha ato që janë krijuar në të.

3

Te drama “Katër epoletat”, koha është një kornizë bazë në të cilën zhvillohet veprimi. Metaforat e Mulliqit vijnë si gropa të kohës sonë. Ndërsa, realiteti fizik dhe vuajtjet e personazheve që nuk fshihen në asnjë çast, e krijojnë realitetin të cilin personazhet e dramave, rëndom, nuk e kanë. Ndaj dhe ne bëhemi të vetëdijshëm për qenien e tyre të plotë. Personazhet në dramën e prof. Mulliqit janë njerëz total, sado që kjo mund të tingëllojë paradoksalisht. Janë njerëz që janë krijuar jo vetëm nga vendimet dhe arsyet, apo edhe njerëz që vijnë si “produkt” i shkakut dhe pasojës, por ata janë edhe njerëz nga mishi dhe kockat. Mendojmë se ky është dallimi kryesor me dramën dhe teatrin klasik në dramaturgjinë shqiptare dhe të formës të dramës që e gjejmë te Mulliqi, tek i cili, trupi asnjëherë nuk është real deri në fund!
Katër epoletat janë një formë e përkryer për të shfaqur një vizion të njeriut dhe të fatit të tij, njëlloj sikurse edhe te drama klasike. Por, “mungesa” e fabulës dramatike, i vargëzon shkaqet e pasojave që synohen në shthurjen e veprimit. Këtu nuk ndodh asgjë, por, megjithëkëtë ekziston një progres i ngadalshëm në kohë. Kjo do të thotë se tek disa drama të Mulliqit, duke përfshirë këtu edhe Katër epoletat del se njeriu vetëm në unitetin e kohës e fiton domethënien e vete dhe kuptimin. Koha vetëm rrjedh, por ajo as nuk thurë e as nuk shthurë asgjë. Bile, koha, mundet edhe të vihet në lojë, e të mos zgjasë për të gjithë njëlloj. Alfadori dhe Betadori mendojnë se edhe një ditë më parë, por edhe një ditë tjetër para saj kanë qenë në atë vend, kanë bërë të njëjtat biseda dhe se edhe në të ardhmen, nesër, ta themi do të kthehen aty.

GJENERALI ALFADOR:
Mirëpo, dje ma the se ishte e zeshkët!?
GJENERALI BETADOR:
Po mirë… Atëherë, sot është: pak e bardhë e pak ezmere… Në rregull!?
GJENERALI ALFADOR:
Ndërsa ka sy të zezë?!
GJENERALI BETADOR:
(E shikon me ngulm, sikur donë ta kuptoj se çfarë përgjigje i kishte dhënë një ditë më parë). Jo, jo… Sytë i ka të kaltër… Të kaltër si deti vetë.
GJENERALI ALFADOR:
Ha-ha-ha… Ja se gabove. Gabove meqë dje më the se i ka sytë e zezë.
GJENERALI BETADOR:
Ashtu e paskam thënë?

4

Dy gjeneralët e Mulliqit nuk e dinë apo edhe nuk duan ta pranojnë se ky, tashmë, është fundi i tyre dhe se zgjedhje tjetër nuk kanë. Këtu gjejmë se më e rëndësishmja ka të bëjë me riciklimin e formës (e gjejmë ngjashëm edhe tek Sartri në dramën e tij ekzistencialiste ‘Me dyer të mbyllura’. Gjithashtu përngjashmëri gjejmë edhe te Xhaxha Vanja. Por, tek Katër epoletat është më ndryshe, ngase personazhet e Mulliqit nuk mund të kthehen më në fillim për ta vazhduar jetën e tyre. Ndaj dhe gjejmë se dramat si Katër epoletat të Haqif Mulliqit nuk fillojnë aty ku disa ngjarje duhet të fillojnë ndërsa gjërat më të rëndësishme tek pritet të ndodhin. Shumica syresh zënë fill në çastin kur, del se gjithçka ka ndodhur tashmë. Gjithçka që është dashur dhe që ka mundur të ndodhë. Me pak fjalë edhe te Katër epoletat rrëfimi klasik i dramës, para fillimit të vetë dramës ndërsa të gjitha personazhet i hasim diku në pjesën e fundme të jetës së tyre. Kështu, Alfadori dhe Betadori janë sjellë në cep të shkatërrimit – në limitet e forcës që u ka shteruar tashmë – dhe ku nuk kanë çfarë tjetër të presin veç vdekjes e cila u vjen në formë të një personazhi misterioz (Grajetit) i cili vjen tek ata në mënyrë të mistershme përmes rrugëve që nuk ekzistojnë dhe kohës që nuk matet më…

GJENERALI ALFADOR:
Po, po… Ndoshta ishte kjo vetëm ndonjë brofje jona! E kupton: e tëra kjo kohë e kaluar këtu… Lufta… stresi…

GJENERALI BETADOR:
Ashtu-ashtu, brofje…

(Pushim.)

GJENERALI BETADOR:
… Megjithatë diçka cingëroi! Fundja, fanitjet nuk mund t’u ndodhin dy personave në të njëjtën kohë… Ndërsa është e qartë se ne e dëgjuam mirë e mirë cingërimën.

GJENERALI ALFADOR:
E di që cingëroi, por çfarë ishte ajo që cingëroi, se!?

GJENERALI BETADOR:
Po: çfarë cingëroi?!

(Pushim.)

Në këtë dramë të Mulliqit dialogu nuk është vetëm qëllim për ta prishur një forma të zakonshme nga poetika e dramës, por, para të tjerave është shprehja më e natyrshme e personazheve të cilat autori na i sjell në skenë. Ndërsa edhe përsëritjet në dialog e kanë një funksion krejt tjetërfare nga drama klasike, tek e cila e kanë funksionin e ngritjes së tensioneve. Në katër epoletat” (sikundër te një numër i madh i dramave të Mulliqit) përsëritja e tekstit qëllimshëm e krijoj një lloj monotonie duke e krijuar një shprehje të zbrazët e domethënies së përgjithshme. Pra, mund të thuhet se dialogu te kjo dramë e H. Mulliqit shndërrohet në një figurë retorike, apo edhe një varg shprehjesh dhe batutash të cilat , në një çast mund të na duken se nuk thonë asgjë. Kjo e bënë që Katër epoletat të mos jenë ndonjë parabolë. Kjo sikur i komunikon me përfaqësues abstrakt të njerëzimit ngase personazhet e tij kanë ngelur pa individë që, në një qark të mbyllur të jetës, kanë ngelur pa rolin e tyre shoqëror gjë të ciklën mund ta kuptojmë, qoftë në bazë të rrëfimeve të tyre, qoftë përmes fjalëve që thonë e që shumë shpesh janë idioma:

GJENERALI BETADOR:
E kuptoj dëshirën tënde, e kuptoj, mirëpo, nuk e besoj dot se ia dalim që ta mashtrojmë etjen, ashtu thjeshtë, sikundër e thua ti… Bile, pandeh që kjo që thua dhe që e pretendon ti është diçka e kot… Fare e kot.

(Pushim.)

GJENERALI BETADOR:
Ndërsa, ajo që më brengosë së tepërmi është se, thjeshtë, nuk e kam asnjë ide se çfarë mund të bëjmë tashti.
GJENERALI ALFADOR:
Thënë të drejtën as unë nuk e di…
GJENERALI BETADOR:
E shikon!?
GJENERALI ALFADOR:
Çfarë…?

(Heshtje.)

GJENERALI ALFADOR:
Ndoshta, thjeshtë mund të ulemi këtu.

GJENERALI BETADOR:
Të “ulemi”?… Të ulemi, thua!?… Të ulemi?
GJENERALI ALFADOR:
Thjeshtë, të ulemi këtu ku jemi dhe ta presim vdekjen…

(Pushim.)

GJENERALI ALFADOR:
… A e di!?… Të paktën ta presim të shplodhur!… Ndoshta është më mirë!

(Të dy, të ulur dhe heshtin.)

Për ta përmbyllur, mund të themi se drama Katër epoletat e Haqif Mulliqit është një prej kryeveprave të tij por, pa dyshim, edhe një prej kryeveprave të dramaturgjisë shqiptare, ndërsa botimi i kolonës prej tetëmbëdhjetë dramave të këtij autori nga ana e shtëpisë botuese “Armagedoni”, me botuesin e saj, Berat Dakaj, nuk ka dyshim se, paraqet projektin më të madh kombëtar të botimit të dramës te ne dhe vjen si një ogur i mirë dhe shpresëdhënës.