Kujtesa i mban gjallë popujt. Kujtesa është ajo që e ka mbajtur të gjallë Kosovën. Por siç e dimë të gjithë, kujtesa ka shumë dimensione. Por ai më i rëndësishmi, më i bukuri dimension,është kujtesa për ATA dhe ATO, që vunë jetën e tyre, dhe gjithçka të shtrenjtë që kishin, në themelet e lirisë. Një nga këta heronj të heshtur është dhe Gani Sylaj.

Vendosa t’i shkruaj këto rreshta në tre vjetorin e largimit të tij fizik, (e theksoj largim fizik) sepse ai ka qenë dhe do të jetë shpirtërisht, gjithmonë, mes njerëzve të tij më të shtrenjtë, mes miqve më të dashur, me ata që i kanë lexuar librat e tij dhe që krenohen me këtë NJERI i cili gjithë jetën ia kushtoi Atdheut.Edhe nesër, Ai do të jetë aty, mes njerëzve që e duan aq shumë.

Mbasi i lexova me një frymë dy librat e tij, Ilegal Viteve Shtatëdhjetë dhe Burg Pas Burgu, Ganiu më erdhi i gjallë. Po, po, i gjallë, prej mishi dhe gjaku. Ishin kujtimet e tij të shkruarame aq vërtetësi dhe profesionalizëm, që e bënë të mundur këtë mrekulli. Me këta dy libra dhe me gjithçka tjetër, Ai ka lënë njëpasuri të shkruar për brezat që do të vinë, por edhe për njerëz si unë, që duam të dimë sa më shumë për luftën dhe përpjekjet heroike të vëllezërve dhe motrave tona, në pjesën tjetër të Atdheut, që na e ndanë padrejtësisht.   

Për Ganiun kam dëgjuar edhe më parë nga miqtë e mi të shtrenjtë, Mehmet dhe Haxhere Hajrizi, por librat e tij ma plotësuan figurën e këtij njeriu të pamposhtur në luftën përçlirimin e Kosovës nga zgjedha serbe. Ai ishte i betuar në rrugën e lirisë. Dhe ashtu siç na mëson Dantja, shkruan Ganiu, rruga për në parajsë kalon përmes ferrit, prandaj dhe rruga e lirisë do të kalonte përmes luftës. Kështu, të bashkuar rreth idealit të lirisë, pa ngurruar iu përveshëm punës për të thyer rrathët e ferrit jugosllav, që na zinte frymën si shoqëri e si komb. Liria nuk falet, po fitohet me gjak. Dhe në themelet e kësaj lufte duhej bërë betimi, duhej të lidhej Besa.

Me kanë bërë shumë përshtypje emrat që Ganiu dhe Hasimja u kanë vënë fëmijëve të tyre. Shqipe, Liri, Atdhe, Besa, Drini.Provova t’i lidh këta emra plot dritë në atë kontekst për të cilinjam e bindur që Ata e kanë menduar mirë.

Si Shqipja, ata ëndërronin Liri në Atdheun e tyre. E për ta fituar këtë liri, duhej lidhur Besa me shokët e idealit. Dhe ata nuk u ndalën e nuk u përkulën, as përpara torturave çnjerëzore, derisa erdhi dita e bukur e çlirimit të Kosovës. Por Drini më bëri të mendohem edhe më shumë. Nuk besoj se i kanë vënë djalit thjeshtë emrin e lumit, po Drini i Bardhë që buron në Kosovë e bashkohet në Shqipëri, personifikon ëndrrën e madhe tëbashkimit kombëtar.

Ai e dinte se Kosova duhej çliruar jo vetëm nga Serbia, por edhe nga vetvetja. Prandaj i jepte aq shumë rëndësi shkollës, edukimit. Fliste shumë për emancipimin e vajzave, për luftën kundër zakoneve prapanike. Tani mund të duken qesharake, por ishte ky përkushtim i këtyre mësuesve shembullorë që e bënë të mundur këtë emancipim, që nuk duhet të ndalet.

Të gjitha talentet e tij, si piktor, muzikant, shkrimtar, ai i vuri nëshërbim të çështjes se madhe të Kombit. Sa emocion dhe sa vërtetësi ka biseda që bënte me nxënësit për çështjen e gjuhës, e cila është aq aktuale edhe sot në të dyja pjesët e kombit shqiptar.

“…edhe gjuha mund të zhduket, siç rrënohen kështjellat. Siç mungojnë gurët në muret e kështjellës së Gradinës, ashtu mund t’i mungojnë fjalët gjuhës, nëse i harrojmë ato, ose nëse izëvendësojmë me fjalë të huaja. Megjithatë ka dallim mes kështjellave dhe gjuhës, sepse gjuha është e gjallë dhe, kur ajo ruhet, vazhdimisht zhvillohet. Gjuha shqipe doli më e fortë se kështjellat, ajo i përballoi të gjithë pushtuesit, prandaj është detyra jonë që ta ruajmë sa më shumë duke e folur drejt dhe rrjedhshëm.”

Po nuk është rastësi që Ganiu ishte i tillë. Nuk mund të ishte ndryshe. I rritur në odat e burrave ku mbillej e rritej dashuria për atdheun, në ato oda ku u rritën burra që u nxorën gjoksin tankeve serbe, në ato oda që u shndërruan në shkolla, kur pushteti serb i mbylli shkollat shqipe, në ato oda që u kthyen baza të luftës për çlirimin e Kosovës.

Dhe me ata dy prindër fisnikë e patriotë. Nënë Hyra dhe babëDauti. Babai ishte njeri i shkolluar për kohën dhe fliste disa gjuhë. Edhe pse e kish provuar burgun serb ai kurrë nuk i ndali fëmijët e tij në rrugën me shumë sakrifica drejt lirisë. Babë Dauti i gëzohej dasmës së Ganiut dhe e linte gëzimin të rridhte, dhe Ganiut përherë i kujtoheshin fjalët e nënës: Kur babai yt gëzohet, fytyra i bëhet si bukë. Si buka e butë dhe e shkriftë.  

Nënë Hyra, kjo grua kapedane, kur i shkoi të birit në burg herën e parë, i pat thënë:

Biri im, pasi u ke hyrë këtyre punëve, mos u ligështo e mos u korit, mbahu mirë që të kthehesh faqebardhë në shtëpi, përndryshe më mirë të mos kthehesh fare!

Aq bukur flet Ganiu për nënën e tij, sa unë e përfytyroj nënë Hyrën vetëm mes dallëndysheve  që cicëronin mbi kokën e saj si t’i kërkonin ndihmë për të vegjlit e tyre, apo për vezët e tyre në fole.

Nuk është e lehtë t’i lexosh këta dy libra dhe të mos e kapësh veten duke fshirë lotët që rrjedhin natyrshëm nga dhembja që provon nëpër rreshta, sidomos nga Burgu në Burg. Kurajë, trimëri, qartësi mendimesh dhe një përgatitje intelektuale përpara trupit gjykues.

Dhe së fundi Hasimja, nusja e bukur, shoqja e tij, kjo grua e rrallë për nga besnikëria dhe fisnikëria ishte mbështetja e tij nëçdo betejë.

– “Çfarëdo që të ndodhë dhe sado që të dënohesh, unë do të pres…”

Ai e mori fytyrën e saj me vete nëpër burgje, dhe përpiqej tëmos harronte fytyrën e Shqipes vetëm disamuajshe. 

Dhe ai mendoi për lirinë që do ta fitonin një ditë. Ajo me siguri do të jetë e bukur. E bukur e pastër, si një nuse, si nusja dhe Shqipja e tij. Liria ngjan me shëmbëlltyrën e njerëzve që e ndërtojnë atë. Kështu mendonte Ganiu. Dhe unë dëgjoj zërin e tij: Mos e bëni pis Lirinë!