Intervistë ekskluzive me ministrin e Jashtëm të Tajvanit, Jaushieh Joseph Wu

Tajvani ishte ndër shtetet e para që kanë njohur pavarësinë e Kosovës. Tajvani dhe Kosova ndajnë vlerat e përbashkëta dhe përballën me rreziqe të ngjashme gjeopolitike. Marrëdhëniet ndërmjet dy vendeve duhet të intensifikohen në fusha të ndryshme. Kosova duhet të ndjekë shembullin e SHBA-së dhe të shteteve të Bashkimit Evropian. Gjeografia, politikat fiskale, fuqia punëtore profesionale janë potenciale të mëdha për investimet tajvaneze në Kosovë. Partnerët më të mëdhenj të Tajvanit janë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Japonia dhe vendet e Bashkimit Evropian. Ne asnjëherë nuk do të dorëzohem përballë represionit të Kinës. Kështu ka theksuar në një intervistë për Ekonomia Online, ministri i Jashtëm i Tajvanit, Jaushieh Joseph Wu.

INTERVISTA E PLOTË:

EO: Kosova dhe Tajvani kanë marrëdhënie prej vitesh. Gjatë luftës ju keni ofruar ndihmë për refugjatët dhe pas pavarësisë së Kosovës keni ftuar studentët të vijnë në Tajvan dhe sektorin privat për të bërë biznes. Si i vlerësoni marrëdhëniet aktuale ndërmjet Kosovës dhe Tajvanit dhe çfarë mund të bëhet më shumë për t’i zgjeruar ato?

Jaushieh Joseph Wu: Pas luftës së Kosovës, Tajvani dhuroi 40 autobusë dhe dërgoi një ekip mjekësor për t’i ofruar ndihmë Kosovës. Kur Kosova shpalli pavarësinë në vitin 2008, Tajvani ishte një nga vendet e pakta që i dha menjëherë njohjen diplomatike. Tajvani dhe Kosova janë shtete demokratike që ndajnë vlerat e njëjta dhe përballen me situata të ngjashme në arenën ndërkombëtare.

Pas vitesh përpjekjesh, marrëdhëniet Taiwan-Kosovë kanë avancuar, me shkëmbime të personelit dhe në rritje të nivelit të vizitave të ndërsjella. Që nga nëntori 2019, Taiwan ka dhënë e-Viza falas për shtetasit e Kosovës. Më 20 dhjetor 2021, Parlamenti i Tajvanit dhe Kuvendi i Republikës së Kosovës themeluan grupe të miqësisë parlamentare. Kjo është veçanërisht e rëndësishme pasi Kosova u bë vendi i parë ballkanik që formoi një grup parlamentar të miqësisë me Tajvanin.

Megjithatë, bashkëpunimi Tajvan-Kosovë duket se janë ndikuar nga Kina, dhe kjo ka penguar zhvillimin e natyrshëm të marrëdhënieve dypalëshe dhe ka penguar shkëmbimet ekonomike dhe tregtare. Vëllimi i tregtisë dypalëshe është jashtëzakonisht i ulët dhe asnjë biznes tajvanez nuk ka investuar në Kosovë. Duke e lejuar të mbetet e kufizuar nga barrierat politike ndërkombëtare dhe kufizimet e vetë-imponuara, Kosova po braktis mundësitë për zhvillim ekonomik dhe tregtar.

Tajvani është ekonomia e 21-të më e madhe në botë dhe një lider në industrinë e teknologjisë. Përveç teknologjisë, ne krenohemi me kapitalin, aftësitë, përvojën e menaxhimit industrial dhe një sektor të gjallë të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (SME). Tajvani është i njohur ndërkombëtarisht për modelin e tij të suksesshëm të zhvillimit ekonomik, i cili mund të shërbejë për bashkëpunimin Tajvan-Kosovë dhe të sigurojë një portë për zgjerimin e marrëdhënieve dypalëshe. Këshilli Kombëtar i Zhvillimit të Tajvanit është vendosur të krijojë një fond investimi prej 200 milionë dollarësh për të mbështetur zhvillimin e industrive strategjike në Evropën Qendrore dhe Lindore. Ne inkurajojmë Kosovën që të përfitojë nga kjo mundësi.

Tajvani dhe Kosova mund të avancojnë mirëkuptimin e ndërsjellë përmes shkëmbimeve arsimore dhe kulturore, të cilat gjithashtu do të përmirësonin lidhjet dypalëshe. Kjo mund të arrihet duke kryer shkëmbime arsimore profesionale, duke ofruar bursa në Tajvan për të rinjtë kosovarë dhe duke organizuar punëtori afatshkurtra mbi tema të tilla si bujqësia, zhvillimi i NVM-ve, qytetet e zgjuara dhe energjisë së pastër. Tajvani dhe Kosova gjithashtu mund të bashkëpunojnë në shkëmbimet e artistëve dhe programet e artistëve vizitorë, si dhe të marrin pjesë në shfaqjet dhe festivalet e njëri-tjetrit. Kjo do të zgjeronte shkëmbimet dhe miqësitë mes njerëzve, duke i dhënë vrull zhvillimit të marrëdhënieve më të forta dypalëshe.

EO: Në Kosovë flasim shumë për “modelin e Tajvanit”, një demokraci që është nën kërcënim të vazhdueshëm nga një autokraci dhe shumë e zhvilluar. Çfarë mund të mësojë Kosova nga Tajvani kur shikoni pozicionin tuaj gjeopolitik?

Jaushieh Joseph Wu: Tajvani ndodhet në zinxhirin e parë të ishullit në Paqësorin Perëndimor. Ashtu si Kosova, edhe Tajvani është një vend i vogël. Është vendi më i vogël dhe më pak i populluar në Azinë Lindore, por përballet me një kërcënim gjeopolitik jashtëzakonisht joproporcional në formën e Kinës, e cila e konsideron Tajvanin një provincë renegat dhe refuzon të heqë dorë nga përdorimi i forcës për të aneksuar Tajvanin.

Nën udhëheqjen autoritare të Xi Jinping, Kina nuk i ka fshehur ambiciet e saj ekspansioniste apo përpjekjet e saj për të ndryshuar status quo-në ndërkombëtare. Ajo ka rritur represionin e saj ndaj Tajvanit përmes një qasjeje hibride që përfshin forcën politike, diplomatike, ekonomike dhe ushtarake. Në arenën ndërkombëtare, Kina përdor “wolf warrior diplomacy”, si dhe izolon Tajvanin dhe bllokon pjesëmarrjen e tij ndërkombëtare. Përveç parandalimit të Tajvanit për t’u bashkuar me Kombet e Bashkuara dhe organizata të tjera të rëndësishme ndërkombëtare, Kina pengon aftësinë e Tajvanit për të nënshkruar marrëveshje të tregtisë së lirë. Kina gjithashtu vendos gjoba ekonomike për vendet që mbështesin Tajvanin. Për shembull, Kina ka bojkotuar verën australian dhe rumin lituanez.

Buxheti ushtarak i Kinës vazhdon të rritet çdo vit. Këtë vit, buxheti i saj është rritur në 17 herë më shumë se ai i Tajvanit. Dhe në vitet e fundit, Kina ka rritur prezencën ushtarake kundër Tajvanit. Nga viti 2021 deri më sot, mbi 900 avionë ushtarakë kinezë kanë hyrë në zonën e identifikimit të mbrojtjes ajrore të Tajvanit dhe kanë fluturuar mbi ujërat përreth.

Pavarësisht kërcënimit të dhunshëm të paraqitur nga Kina, Tajvani refuzon t’i nënshtrohet presionit kinez dhe do të vazhdojë të kërkojë metoda paqësore për të siguruar stabilitet në ngushticën e Tajvanit. Për të ndihmuar në mbrojtjen e sistemit tonë të lirë dhe demokratik, Tajvani do të forcojë aftësitë e mbrojtjes ushtarake dhe do të përdorë fuqitë e tij ekonomike. Për më tepër, Tajvani do të vazhdojë të bashkëpunojë me Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Japoninë, vendet evropiane dhe vende të tjera me të njëjtin mendim anembanë globit për të luftuar së bashku kërcënimet ekspansioniste të paraqitura nga regjimet autoritare.

EO: Tajvani ka një ekonomi shumë të zhvilluar, ndërsa Kosova ka nevojë për investime të huaja. A është tregu i Kosovës tërheqës për investimet tajvaneze dhe çfarë duhet bërë për të tërhequr kompanitë tuaja që të vijnë në Kosovë?

Jaushieh Joseph Wu: Kosova, e vendosur në zemër të rajonit të Ballkanit Perëndimor, është e rrethuar nga Evropa, Azia Qendrore, Lindja e Mesme dhe Afrika e Veriut. Ka një vendndodhje të shkëlqyer gjeografike, burime të pasura minerale, një fuqi punëtore të talentuar të rinj me rrjedhshmëri të gjerë të anglishtes. Monedha zyrtare është euro dhe eksportet gëzojnë trajtim tarifor preferencial në tregje si Shtetet e Bashkuara, Bashkimi Evropian, Ballkani Perëndimor dhe Turqia. Këta faktorë e bëjnë Kosovën një pikë hyrjeje ideale për të hyrë në tregjet fqinje dhe një destinacion tërheqës për bizneset tajvaneze.

Kosova mund t’i shfrytëzojë këto avantazhe për të përmirësuar më tej infrastrukturën e saj energjetike, për të optimizuar sistemin e saj tatimor, për të thjeshtuar procedurat e investimit, për të krijuar parqe industriale dhe për të futur masa të tjera për të forcuar mjedisin e saj të përgjithshëm të investimeve për të tërhequr kompanitë tajvaneze. Ajo gjithashtu mund të konsiderojë krijimin e një zyre ekonomike dhe tregtare për të nxitur shkëmbimet dypalëshe të personelit dhe vizitat e ndërsjella, duke nxitur kështu mirëkuptimin më të madh midis popujve dhe sektorëve të biznesit të dy vendeve tona. Kosova, për shembull, mund të marrë pjesë në Samitin dhe Panairin e Qytetit Smart të Tajvanit, si dhe në panairin dhe aktivitete të tjera tregtare, ndërsa Tajvani mund të dërgojë delegacione biznesi për të vlerësuar mjedisin investues të Kosovës.

Tajvani është vendi i katërt më i madh donator i Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH). Si një anëtare e BERZH-it, Kosova mund të përdorë këtë platformë për të krijuar një partneritet bilateral bashkëpunimi me Tajvanin në fusha të tilla si qytetet inteligjente, menaxhimi i burimeve ujore, energjia e gjelbër, TIK dhe startup-et në pronësi të grave, të cilat do të tërhiqnin investime tajvaneze. 

EO: SHBA dhe BE janë sponsorët e pavarësisë së Kosovës. Si janë marrëdhëniet tuaja me këto vende dhe si mund të ndihmojë kjo marrëdhënie në ndërtimin e lidhjeve ndërmjet Kosovës dhe Tajvanit?

Jaushieh Joseph Wu: Marrëdhëniet Tajvan-SHBA, të cilat bazohen në vlerat e përbashkëta dhe interesat e përbashkëta, kanë qenë prej kohësh shumë të ngushta. Vitet e fundit, marrëdhëniet dypalëshe vetëm sa kanë vazhduar të forcohen. Qeveria amerikane e konsideron Tajvanin një histori suksesi demokratik, një partner të rëndësishëm strategjik dhe ekonomik dhe një forcë për të mirën në botë. Që kur administrata Biden mori detyrën, ajo ka përsëritur shumë herë se do t’i përmbahej Aktit të Marrëdhënieve me Tajvanin dhe Gjashtë Garancive, duke demonstruar se angazhimi i saj ndaj Tajvanit është i fortë. Administrata Biden deklaroi gjithashtu se do të ndihmonte në mënyrë aktive Tajvanin të zgjeronte praninë e tij ndërkombëtare dhe se do të ishte i kënaqur të shihte Tajvanin të jepte kontribute të mëtejshme për komunitetin ndërkombëtar.

Administrata e Bidenit dhe aleatët e SHBA-së kanë theksuar vazhdimisht dhe publikisht rëndësinë e paqes dhe stabilitetit në hemisferën tonë në takime të shumta dypalëshe dhe shumëpalëshe, duke përfshirë Komitetin Konsultativ të Sigurisë SHBA-Japoni (2+2), Samitin SHBA-Japoni, Samiti SHBA-ROK, Takimi i Ministrave të Jashtëm dhe Zhvillimit të G7, Samiti i Liderëve të G7, Samiti SHBA-BE dhe një takim trepalësh midis Zëvendës Sekretarit të Shtetit të SHBA-së, Zëvendës Ministrit të Jashtëm të ROK-ut dhe Zëvendës Ministrit të Jashtëm japonez. Në sfondin e tensionit të fundit midis Rusisë dhe Ukrainës, Presidenti Biden dërgoi një delegacion të lartë dypartiak në Tajvan më 1 mars, duke demonstruar mbështetjen e SHBA për Tajvanin dhe duke përsëritur angazhimin e tij të vendosur për sigurinë e Tajvanit.

Ministria e Punëve të Jashtme e Republikës së Kinës (Tajvan) ka zgjeruar në mënyrë aktive bashkëpunimin e institucionalizuar Tajvan-SHBA përmes Konsultimeve për Qeverisjen Demokratike Indo-Paqësore, Dialogut të Partneritetit për Prosperitet Ekonomik, Iniciativës Arsimore, një memorandumi mirëkuptimi për krijimin e një grupi të punës i rojeve bregdetare dhe Dialogu i Ishujve të Paqësorit. Tajvani gjithashtu ka thelluar partneritetin global Tajvan-SHBA përmes mekanizmave të tillë si Korniza Globale e Bashkëpunimit dhe Trajnimit.

Si një anëtar i aleancës demokratike globale, Tajvani qëndron në vijën e parë kundër regjimeve autoritare. Tajvani mbështet vlerat thelbësore, si demokracia dhe liria, dhe luan një rol të domosdoshëm në ruajtjen e sigurisë dhe prosperitetit të komunitetit ndërkombëtar. Duke u mbështetur në lidhjet tashmë të forta, Tajvani do të vazhdojë të thellojë partneritetin e tij me Shtetet e Bashkuara. Tajvani gjithashtu do të vazhdojë të zhvillojë miqësi thelbësore me vendet me të njëjtin mendim për të rritur shkëmbimet reciproke të dobishme, për të mbrojtur bashkërisht rendin ndërkombëtar të bazuar në rregulla dhe për të promovuar paqen, stabilitetin dhe prosperitetin në rajonin Indo-Paqësor.

Tajvani dhe shtetet anëtare të BE-së janë vende me të njëjtin mendim, që ndajnë vlerat e demokracisë, lirisë dhe shtetit të së drejtës. Tajvani dhe Bashkimi Evropian janë gjithashtu partnerë të rëndësishëm tregtarë dhe angazhohen rregullisht në konsultime dhe dialogë mbi shkëmbimet dhe bashkëpunimin në fusha të tilla si industria, ekonomia, të drejtat e njeriut dhe puna. Gjatë 10 viteve të fundit, Tajvani u shndërrua nga partneri i 23-të më i madh tregtar i Bashkimit Evropian për sa i përket vëllimit të tregtisë, në të 13-tin më i madhi. Tajvani është tani partneri i pestë më i madh tregtar i Bashkimit Evropian në Azi. Bashkimi Evropian vazhdon të jetë investitori më i madh i huaj i Tajvanit, me investime që arrijnë në 49 miliardë dollarë.

Marrëdhëniet Tajvan-BE u afruan edhe më shumë në vitin 2021, kur pesë delegacione të rëndësishme nga Parlamenti Evropian (PE), Franca, tre vendet baltike dhe Sllovakia treguan mbështetjen e tyre të fortë duke vizituar Tajvanin. Tajvani nënshkroi gjithashtu 34 marrëveshje dhe memorandume mirëkuptimi me vendet evropiane, duke forcuar më tej marrëdhëniet thelbësore në fushat e bashkëpunimit dypalësh. Për më tepër, Bashkimi Evropian publikoi Strategjinë e BE-së për Bashkëpunim në raportin Indo-Paqësor, i cili, për herë të parë, përfshinte në mënyrë specifike Tajvanin dhe shprehu shqetësimin në lidhje me sigurinë përgjatë ngushticës së Tajvanit. Parlamenti Evropian miratoi 13 rezoluta që mbështesin pjesëmarrjen ndërkombëtare të Tajvanit dhe miratoi me shumicë dërrmuese raportin për Marrëdhëniet Politike dhe Bashkëpunimin BE-Tajvan. Këto masa ngritën në mënyrë gjithëpërfshirëse lidhjet politike Tajvan-BE, duke demonstruar se marrëdhëniet jo vetëm që janë afruar, por janë ngritur në nivelin e bashkëpunimit të sigurisë.

Bashkimi Evropian është një nga ofruesit më të mëdhenj të ndihmës për Kosovën. Në vitin 2020, Komisioni Evropian shpalosi Planin Ekonomik dhe Investues për Ballkanin Perëndimor, me qëllim forcimin e marrëdhënieve ndërmjet Bashkimit Evropian dhe rajonit të Ballkanit Perëndimor, përfshirë Kosovën. Kohët e fundit, Bashkimi Evropian lançoi programin “Global Gateway”, një plan i madh i zhvillimit të infrastrukturës që do të ofrojë ndihmë për vendet në zhvillim në fusha që variojnë nga energjia e gjelbër deri te lidhja digjitale. Tajvani ka propozuar një plan të lidhur për të përmirësuar lidhjet midis Tajvanit dhe Evropës. Duke u ndërtuar mbi themelet e marrëdhënieve të ngushta Tajvan-BE, sinergjia mund të përdoret për të forcuar bashkëpunimin reciprokisht të dobishëm me vendet evropiane – përfshirë Kosovën – në fusha të tilla si tregtia, investimet, arsimi, kërkimi shkencor dhe shkëmbimet kulturore. Kjo do të përmirësonte jetesën e të dy popujve tanë. 

EO: Serbia dhe Kina po punojnë ngushtë për të kundërshtuar pavarësinë e Kosovës, ndërkohë që ndikimi kinez në Ballkanin Perëndimor po rritet. Si e shihni rolin e Kinës ndaj Kosovës dhe rajonit?

Jaushieh Joseph Wu: Kina u bë aktive në Ballkanin Perëndimor në vitet 2000. Pas prezantimit të Iniciativës së saj Strategjike Brez dhe Rrugë (BRI) në 2013, ajo përshpejtoi investimet dhe operacionet në rajon, veçanërisht ndërtimin e projekteve të infrastrukturës si rrugë, aeroporte, porte dhe termocentrale. Investimet totale të Kinës në Ballkanin Perëndimor tani tejkalojnë 15 miliardë dollarë, ku Serbia merr 70 për qind të totalit. BRI ka çuar në rritjen e vazhdueshme të ndikimit kinez në rajon.

Kina e ka shpallur BRI-në si një partneritet fitues, megjithatë mbi 80 për qind e projekteve të saj investuese mbështeten nga kredi nga bankat kineze. Për më tepër, projektet BRI sigurojnë që personeli kinez të mbikëqyrë projektimin inxhinierik, operacionet, ndërtimin dhe furnizimin me materiale për të absorbuar kapacitetin e tepërt të Kinës. Si rezultat, BRI krijon mundësi të kufizuara vendore punësimi. Duke pasur parasysh suficitin e konsiderueshëm tregtar të Kinës me rajonin, partnerët e saj në Ballkanin Perëndimor janë të ndjeshëm ndaj kurtheve të borxhit kinez dhe skllavërisë së borxhit.

Kina “moderne” ka një qeveri të fortë autoritare. Nacionalizmi dhe propaganda nacionaliste që shesin “ëndrrën kineze” janë në rritje. Duke kombinuar fuqinë politike, ekonomike dhe ushtarake, Kina po zgjeron në mënyrë të qëndrueshme ndikimin e saj në të gjithë globin. Ajo po përpiqet të sfidojë “status quon” ndërkombëtare dhe të realizojë ambicien e saj strategjike – “përtëritjen e madhe të kombit kinez”. Vendet e Ballkanit Perëndimor do të ishin të mençura të merrnin parasysh neokolonializmin kinez në Afrikë, ku Kina ka zhvilluar infrastrukturën në këmbim të ndikimit dhe kontrollit mbi burimet natyrore. Duhet të merren masa parandaluese që Kina të përsërisë këto praktika në Ballkanin Perëndimor.

EO: Një pyetje që bëhet shpesh është nëse kërcënimi kinez është nënvlerësuar nga komuniteti ndërkombëtar, veçanërisht në Evropë. Cili është mendimi juaj dhe çfarë duhet bërë për të kundërshtuar ndikimin e Kinës dhe cili është kërcënimi që vjen prej tyre?

Jaushieh Joseph Wu: Kina ka përdorur fuqinë e saj ekonomike dhe ushtarake për të sfiduar rendin ndërkombëtar të bazuar në rregulla, duke infiltruar në mënyrë të pamëshirshme dhe keqdashëse në komunitetin ndërkombëtar dhe duke eksportuar ideologjinë e saj. Ky është një fakt i padiskutueshëm. Ndërsa bota ka qenë e përqendruar në luftimin e pandemisë gjatë dy viteve të fundit, Kina ka synuar Tajvanin me kërcënime retorike dhe ushtarake, duke prishur paqen dhe stabilitetin në të gjithë ngushticën e Tajvanit. Kina është përpjekur gjithashtu të zgjerojë praninë e saj ushtarake në Paqësorin Perëndimor dhe Detet e Kinës Jugore dhe Lindore, si dhe të angazhohet në mosmarrëveshje kufitare me Indinë. Dhe ka shfrytëzuar Iniciativën e saj Brez dhe Rrugë për të rritur fuqinë e saj globale. Buxheti ushtarak i Kinës pritet të rritet me 7.1 për qind këtë vit, që është më i lartë se objektivi i saj i rritjes ekonomike. Kjo është shumë domethënëse, pasi ekspozon natyrën luftarake të Kinës. Kina autoritare nuk kërcënon thjesht vlerat e përbashkëta të komunitetit demokratik, ajo kërcënon vetë mbijetesën tonë.

Partnerët demokratë kanë përgjegjësinë për të mbrojtur demokracinë; vetëm duke qëndruar së bashku në solidaritet kundër forcave të jashtme mund të sigurohet mbijetesa jonë. Zhvillimet e fundit ndërkombëtare tregojnë se kombet evropiane, Shtetet e Bashkuara, Japonia dhe shumë vende të tjera e kanë kuptuar kërcënimin e paraqitur nga Kina dhe po eksplorojnë në mënyrë aktive kundërmasa. Tajvani është i kënaqur që shumë vende i kanë theksuar komunitetit ndërkombëtar rëndësinë e paqes dhe stabilitetit, e cila është e lidhur ngushtë me paqen dhe stabilitetin në rajonin Indo-Paqësor. Tajvani zë një pozicion strategjik ushtarak, teknologjik dhe ekonomik. Duke qëndruar në vijën e parë të frontit, Tajvani mbrohet kundër Kinës dhe mbron vlerat demokratike. Dhe Tajvani mbetet i përkushtuar për të mbështetur konsensusin ndërkombëtar për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit përgjatë ngushticës së Tajvanit. Shpresojmë që partnerët demokratikë në mbarë botën do të vazhdojnë të mbështesin Tajvanin dhe të punojnë së bashku për të mbrojtur vlerat tona të përbashkëta.

Në vitet e fundit, demokracitë anembanë globit, duke përfshirë vendet evropiane, janë bërë më të vetëdijshme për kërcënimin që paraqet Kina. Tajvani kërkon të bashkëpunojë me partnerë të tjerë demokratikë për të kundërshtuar këtë kërcënim.

(Intervistoi: Faton Osmani)