Propozimi i Bashkimit Evropian për normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, nëse nënshkruhet më 18 mars, do të jetë një bazë e mirë që edhe shqiptarët në Serbi të krijojnë një asociacion të komunave me shumicë shqiptare apo versione të ngjashme. Në nenin 5 të draftit shkruhet se: ‘Asnjëra palë nuk do të bllokojë, as nuk do të inkurajojë të tjerët të bllokojnë, përparimin e palës tjetër në rrugën e tyre përkatëse drejt BE-së, bazuar në meritat e tyre. Të dyja palët do të respektojnë vlerat e përmendura në nenet 2 dhe 21 të Traktatit të Bashkimit Evropian (TBE).

Rëndësia e respektimit të të drejtave të pakicave në Traktatin e BE-së dhe Akti i Helsinkit

Por çka parashikohen si vlera në nenet 2 dhe 21 të TBE-së? Të dy nenet përmendin rëndësinë e respektimit të të drejtave të pakicave. Neni 2 i Traktatit për Bashkimin Evropian përfshin “respektimin e të drejtave të njeriut, duke përfshirë të drejtat e personave që i përkasin pakicave” si një nga vlerat mbi të cilat është themeluar BE-ja. Ndërkohë, në nenin 21 të Traktatit të Bashkimit Evropian thuhet se BE-ja do të punojë për “konsolidimin dhe mbështetjen e demokracisë, sundimit të ligjit, të drejtave të njeriut dhe parimeve të së drejtës ndërkombëtare”, që përfshin respektimin e të drejtave të pakicave. Pra, përveç detyrimeve që palët nënshkruese si Kosova dhe Serbia marrin për të drejtat e pakicave, BE-ja si mbështetëse e këtij dialogu mbetet gjithashtu e detyruar t’i bëjë presion palëve për zbatimin e marrëveshjes. Po ashtu, BE-ja i detyron palët të zbatohen me ligjet e saj që në procesin e plotësimit të kushteve për anëtarësim të zbatojnë legjislacionin e BE-së (acquis communautaire). Pika (c) e nenit 21 të TBE-së thotë: “të ruajë paqen, të parandalojë konfliktet dhe të forcojë sigurinë ndërkombëtare, në përputhje me qëllimet dhe parimet e Kartës së Kombeve të Bashkuara, me parimet e Aktit Final të Helsinkit dhe me qëllimet e Kombeve të Bashkuara, duke trajtuar çështjet në rrënjët e tyre, promovimin e qeverisjes së mirë dhe transparencës dhe sigurimin e mungesës së mosndëshkimit për autorët e gjenocidit, krimeve kundër njerëzimit dhe krimeve të luftës”. Artikulli nuk përmend në mënyrë eksplicite të drejtat e pakicave, por thekson rëndësinë e adresimit të çështjeve në rrënjët e tyre, promovimin e qeverisjes së mirë dhe transparencës dhe sigurimin e mungesës së mosndëshkimit për autorët e gjenocidit, krimeve kundër njerëzimit dhe krimeve të luftës. Këto parime mund të zbatohen gjithashtu për mbrojtjen e të drejtave të pakicave, pasi promovimi i qeverisjes së mirë dhe transparencës mund të ndihmojë në parandalimin e diskriminimit dhe persekutimit të minoriteteve.

Të drejtat kushtetuese të pakicës shqiptare në Serbi: Aftësia për të formuar asociacione me pushtete ekzekutive

A e lejon Kushtetuta e Serbisë krijimin e asociacioneve me kompetenca ekzekutive për minoritetet?

Shqiptarët në Serbi janë minoritet i njohur në mënyrë ligjore. Ligji për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të minoriteteve kombëtare në Serbi i njeh 19 minoritete kombëtare duke përfshirë edhe Shqiptarët.

Kushtetuta e Serbisë parasheh krijimin e shoqatave dhe organizatave, përfshirë ato të formuara nga pakicat, të cilat mund të kenë kompetenca ekzekutive.

Neni 56 i Kushtetutës së Serbisë thotë se qytetarët kanë të drejtë të formojnë parti politike, sindikata dhe shoqata të tjera për mbrojtjen e të drejtave dhe interesave të tyre. Ai gjithashtu thekson se shoqatat dhe organizatat mund të kenë kompetenca ekzekutive dhe mund t’u jepet personalitet juridik.

Neni 79 i Kushtetutës parashikon mbrojtjen e të drejtave të pakicave kombëtare, duke përfshirë të drejtën për tu shprehur lirisht, për të ruajtur dhe zhvilluar identitetin e tyre, për të përdorur gjuhën dhe shkrimin e tyre dhe për të krijuar institucionet e tyre arsimore, kulturore dhe artistike.

Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se krijimi i shoqatave me kompetenca ekzekutive mund t’i nënshtrohet kërkesave dhe procedurave specifike që duhet të ndiqen sipas ligjit serb.

Sipas Ligjit të Serbisë për Shoqatat, shoqatat që dëshirojnë të marrin kompetenca ekzekutive duhet të plotësojnë disa kushte dhe të ndjekin procedura specifike siç janë regjistrimi, statuti, anëtarësia, qeverisja, dhe raportimi.

Andaj, shqiptarët në Serbi kanë të drejtë të kërkojnë të krijojnë një asociacion me kompetenca ekzekutive.

Instrumentet ndërkombëtare dhe rajonale të të drejtave të njeriut që mbrojnë të drejtat e pakicave kombëtare dhe lirinë e asociimit në Serbi

Përveç dispozitave të përmendura më herët, ka edhe instrumente të tjera ndërkombëtare dhe rajonale për të drejtat e njeriut të cilat Serbia i ka ratifikuar, të cilat parashikojnë mbrojtjen e të drejtave të pakicave kombëtare dhe lirinë e asociimit.

Për shembull, Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR), të cilin Serbia e ka ratifikuar, njeh të drejtën e individëve për lirinë e asociimit, duke përfshirë të drejtën për të formuar dhe bashkuar shoqata pa ndërhyrje nga shteti. ICCPR parashikon gjithashtu të drejtën e pakicave për të gëzuar kulturën e tyre, për të përdorur gjuhën e tyre dhe për të praktikuar fenë e tyre.

Në mënyrë të ngjashme, Konventa Kornizë e Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare, të cilën Serbia e ka ratifikuar gjithashtu, thekson rëndësinë e respektimit të të drejtave të pakicave për të formuar shoqata dhe për të shprehur dhe promovuar identitetin, gjuhën dhe kulturën e tyre.

Në dritën e këtyre instrumenteve ndërkombëtare dhe rajonale, si dhe dispozitave të Kushtetutës së Serbisë, është e qartë se shqiptarët në Serbi kanë të drejtë të krijojnë shoqata dhe organizata, duke përfshirë ato me kompetenca ekzekutive. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se çdo shoqatë e krijuar nga populli shqiptar apo ndonjë grup tjetër pakicë duhet të jetë në përputhje me ligjin serb dhe të respektojë të drejtat e qytetarëve dhe grupeve të tjera.

Përveç kësaj, qeveria serbe ka përgjegjësinë të sigurojë që të gjithë qytetarët, përfshirë minoritetet, të mund të gëzojnë të drejtat e tyre njerëzore dhe liritë themelore, dhe se çdo diskriminim apo shkelje e këtyre të drejtave parandalohet dhe trajtohet në mënyrë efektive. Prandaj, çdo shoqatë apo organizatë e krijuar nga populli shqiptar apo ndonjë grup tjetër pakicë duhet të lejohet të veprojë lirisht, pa ndërhyrje nga shteti, përderisa vepron në kuadër të ligjit serb dhe respekton të drejtat e të tjerëve.

Çfarë duhet bërë nëse Serbia ua mohon pakicave të drejtën për të krijuar shoqata me pushtete ekzekutive?

Nëse Serbia ua mohon të drejtën pakicave për të krijuar një shoqatë me kompetenca ekzekutive, minoritetet mund ta kundërshtojnë këtë vendim në gjykatat vendase dhe ndërkombëtare, varësisht nga rrethanat dhe mjetet juridike në dispozicion.

Brenda vendit, pakicat në Serbi mund të sfidojnë kushtetutshmërinë e çdo ligji ose veprimi qeveritar që kufizojnë të drejtën e tyre për të krijuar asociacion me kompetenca ekzekutive. Ata mund të parashtrojnë sfida të tilla para Gjykatës Kushtetuese të Serbisë, e cila është gjykata më e lartë në vend për çështje kushtetuese. Nëse Gjykata Kushtetuese konstaton se çdo kufizim i tillë shkel Kushtetutën e Serbisë, ajo mund t’i shpallë ato të pavlefshme.

Në arenën ndërkombëtare, pakicat potencialisht mund të ngrenë një padi kundër Serbisë para organeve ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, si Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ) ose Komiteti i Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut (UNHRC), nëse mund të argumentojnë se kufizimet e Serbisë ndaj të drejtave të tyre shkelin ligjet ndërkombëtare dhe ligjin për të drejtat e njeriut. GJEDNJ dhe UNHRC kanë juridiksion për të dëgjuar ankesa individuale nga individë ose grupe që pretendojnë shkelje të të drejtave të tyre të njeriut nga autoritetet shtetërore.

Megjithatë, suksesi i çdo sfide të tillë ligjore varet nga rrethanat specifike të çështjes dhe fuqia e argumenteve ligjore të paraqitura. Është gjithashtu e rëndësishme të theksohet se organet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut kanë kompetenca të kufizuara për të zbatuar vendimet e tyre dhe të mbështeten tek shtetet për t’iu përmbajtur vullnetarisht vendimeve të tyre.

Por nëse një shtet nuk u përmbahet vendimeve nga Gjykatat apo organet për të drejtat e njeriut të nivelit ndërkombëtar mund të përballet me sanksione dhe restrikcione të ndryshme.

Sa i përket pjesës se sa zbatohen këto ligje në Serbi dhe sa kanë të drejta shqiptarët atje, në këtë artikull nuk do flasim pasi është argumentuar dhe argumentohet çdo ditë duke filluar nga etnocidi administrativ që është duke bërë Serbia, duke ua fshirë adresat e vendbanimit shqiptarëve në Serbi, sidomos në komunat Preshevë, Medvexhë dhe Bujanoc. Po ashtu nuk lejohet arsimim i mirëfilltë shqiptar, libra nga Kosova, diplomat nga Kosova, nuk u lejohet kultivimi i simboleve dhe festave kombëtare, etj.

Pika (c) po ashtu jep hapësirë që Kosova të kërkoj edhe të drejtën e saj në llogaridhënien e Serbisë për krimet e luftës.

Sidoqoftë, mbetet të shihet se a do nënshkruhet marrëveshja me datën 18 mars në Ohër!

(Autori është doktor i marrëdhënieve ndërkombëtare dhe histori e diplomacisë)