Tregimet e tij alegorike, të informuara nga jeta nën komunizmin shtetëror, tërhoqën vlerësime ndërkombëtare, por ai këmbënguli se nuk ishte një shkrimtar politik.

Ismail Kadare, shkrimtari shqiptar që eksploroi historinë dhe kulturën e Ballkanit në poezi dhe letërsi artistike për më shumë se 60 vjet, ka vdekur në moshën 88-vjeçare. Lajmin e bëri të ditur botuesi i tij.

Bujar Hudhri, redaktori i Kadaresë në shtëpinë botuese me bazë në Tiranë, Onufri, tha se Kadare vdiq të hënën pasi u dërgua me urgjencë në spital. Reuters raportoi se shkrimtari kishte pësuar arrest kardiak.

Duke shkruar nën hijen e diktatorit shqiptar Enver Hoxha, Kadare shqyrtoi shoqërinë bashkëkohore përmes thjerrëzave të alegorisë dhe mitit në romane, duke përfshirë Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Rrethimi dhe Pallati i ëndrrave. Pasi u arratis në Paris vetëm disa muaj para rënies së qeverisë komuniste të Shqipërisë në vitin 1990, reputacioni i tij vazhdoi të rritej ndërsa ai vazhdonte të kthehej në rajon në letërsinë e tij. i përkthyer në më shumë se 40 gjuhë, ai fitoi një sërë çmimesh duke përfshirë çmimin Man Booker International.

I lindur në vitin 1936 në Gjirokastër, një qytet me arkitekturë osmane jo shumë larg kufirit me Greqinë, Kadare u rrit në qytetin ku kishte jetuar edhe Enver Hoxha. Ai botoi përmbledhjen e tij të parë me poezi në moshën 17-vjeçare. Pas studimeve në Universitetin e Tiranës, ai fitoi një bursë shtetërore për të studiuar letërsi në Institutin Gorki në Moskë. Ai u kthye në Tiranë në vitin 1960 me një roman për dy studentë që rishpiknin një tekst të humbur shqip. Kur ai botoi një ekstrakt në një revistë, ai u ndalua menjëherë.

“Ishte një gjë e mirë që ndodhi,” i tha ai Guardian në 2005. “Në fillim të viteve ’60, jeta në Shqipëri ishte e këndshme dhe e mirëorganizuar. Një shkrimtar nuk do ta dinte se nuk duhej të shkruante për falsifikimin e historisë”.

Tre vjet më vonë ai ia arriti t’i shpëtojë çensurës duke kaluar për botim “Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur”, një roman që flet për një gjeneral italian që udhëton nëpër Shqipëri në vitet 1960 për të rimarrë eshtrat e ushtarëve italianë që vdiqën gjatë Luftës së Dytë Botërore. Gjenerali pa emër përshkon fshatra të mjera dhe fusha me baltë, duke vënë në pikëpyetje pikën e misionit të tij të zymtë: “Kur gjithçka thuhet dhe bëhet, a mund të ketë ende emër një grumbull kockash?”

Kritika shqiptare e sulmoi romanin, duke e cilësuar se flet për një botë larg realizmit socialist që kërkonte regjimi i Hoxhës, por kur u botua në Francë në vitin 1970, bëri bujë. Le Monde e përshëndeti atë si “të mrekullueshëm dhe plot sharm”.

Ndërsa profili i tij ndërkombëtar ofroi njëfarë mbrojtjeje, Kadare kaloi 20 vitet e ardhshme duke hartuar një kurs midis shprehjes artistike dhe mbijetesës. Pasi poezia e tij politike “Pashallarët e Kuq” u ndalua në vitin 1975, ai pikturoi një portret lajkatar të Hoxhës në romanin e tij të vitit 1977: “Dimri i madh”. Në vitin 1981 ai botoi “Pallatin e Ëndrrave”, një sulm alegorik ndaj totalitarizmit në të cilin një i ri zbulon sekretet e rrezikshme të një zyre qeveritare që studion ëndrrat. Ai u ndalua brenda disa orësh. Me gjithë këto kthesa, Kadare u bë një figurë e rëndësishme në Lidhjen e Shkrimtarëve Shqiptarë dhe shërbeu si delegat në Kuvendin Popullor. Ai ishte gjithashtu në gjendje të botonte dhe të udhëtonte jashtë vendit.

Kur Hoxha vdiq në vitin 1985, presidenti i ri, Ramiz Alia, filloi të ndërmerrte hapa tentativë drejt reformës. Kur Muri i Berlinit ra në vitin 1989, Kadare u takua me presidentin për t’i argumentuar ndryshimin. Por në tetor 1990, ai kishte arritur në përfundimin se “nuk kishte asnjë mundësi për kundërshtim ligjor në Shqipëri” dhe se “më shumë se çdo veprim që mund të bëja në Shqipëri, dezertimi im do të ndihmonte demokratizimin e vendit tim”.

Duke përmendur një listë prej 100 intelektualësh të shënjestruar nga policia sekrete shqiptare, Sigurimi, Kadare iku në Paris dhe kërkoi azil politik në Francë.

“Përpjekja përfundimtare,” tha ai për New York Times, “ishin kërcënimet e drejtpërdrejta ose të tërthorta nga Sigurimi, e cila donte të zgjidhte llogaritë e vjetra. Sigurimi do të kishte përdorur shenjat e para të trazirave për të zgjidhur ato rezultate.”

I vendosur i sigurtë në Paris, Kadare filloi të botonte vepra që trajtonin më drejtpërdrejt totalitarizmin. Novela Urdhri Verbërues eksploron një sulltan osman i cili dekreton se subjektet që mbajnë “syrin e keq” duhet të bëhen të verbër, ndërsa Piramida përshkruan ndërtimin e Piramidës së Gizës si mjet kontrolli dhe shtypjeje të një faraoni megaloman.

Ndërsa reputacioni i tij u rrit, ai mori Légion d’Honneur si dhe çmimin inaugurues Man Booker International, atëherë një çmim për arritje të jetës, në 2005. Por kjo kurorë provokoi një mori pyetjesh të pakëndshme, me shkrimtaren rumune Renata Dumitrascu që tha se e tij karriera ishte “ndërtuar mbi një premisë të dyshimtë”, duke deklaruar se “Kadare nuk është Solzhenitsyn dhe nuk ka qenë kurrë”.

“Ashtu si shumica e homologëve të tij në vendet e tjera komuniste,” shkroi Dumitrascu, “Kadare ishte një kameleon i zgjuar, që luante me mjeshtëri rebelin aty-këtu për të emocionuar perëndimorët naivë që kërkonin zërat e mospajtimit nga lindja. Por nuk ka absolutisht asnjë dyshim se çfarë lloj kafshe ishte dhe me çfarë tufe vrapoi; në fakt, rezymeja e tij bërtet karrierizëm dhe konformitet.”

Kadare hodhi poshtë akuzat se ai kishte tregtuar me kredenciale të rreme, duke sugjeruar që kritikuesit e tij duhet të fokusoheshin në punën e tij në vend të kësaj.

“Unë nuk kam pretenduar ndonjëherë të jetë se kam qenë “disident” në kuptimin e duhur të termit,” tha ai për Jerusalem Post. “Opozita e hapur ndaj regjimit të Hoxhës, si opozita e hapur ndaj Stalinit gjatë mbretërimit të Stalinit në Rusi, ishte thjesht e pamundur. Disidenca ishte një pozicion që askush nuk mund ta zinte, qoftë edhe për disa ditë, pa u përballur me skuadrën e pushkatimit. Nga ana tjetër, vetë librat e mi përbëjnë një formë shumë të dukshme të rezistencës ndaj regjimit”.

Ndërsa Kadare vazhdonte të botonte trillimet e tij delikate, polemika filloi të zbehej. Kur romani i tij i një fortese shqiptare që i rezistonte ushtrisë osmane turke në shekullin e 15-të u shfaq në anglisht në vitin 2008, LA Times sugjeroi se autori ishte “ndër shkrimtarët më problematikë të mëdhenj në letrat bashkëkohore perëndimore. Por kjo nuk duhet t’i pengojë lexuesit të shijojnë “Rrethimin” për atë që është, një vepër domethënëse nga një autor i rëndësishëm, magjepsës. Një vit më vonë, Kadare këmbënguli se ai “nuk ishte një shkrimtar politik dhe, për më tepër, se për sa i përket letërsisë së vërtetë, në fakt nuk ka shkrimtarë politikë. Mendoj se shkrimi im nuk është më politik se teatri antik grek. Do të isha bërë shkrimtari që jam në çdo regjim politik”.

Pas kthimit në Tiranë për të shënuar hapjen e një muzeu në vendin e ish-banesës së tij në 2019, Kadare tha për France 24 se vepra e tij “i bindej vetëm ligjeve të letërsisë, nuk i bindej asnjë ligji tjetër”.

“Njerëzit që jetuan këtë periudhë ishin të pakënaqur,” tha ai, “por arti është mbi të gjitha. Arti nuk është as i pakënaqur dhe as i lumtur nën një regjim.”