Për lexuesit që kanë qasje në internet dhe janë miq me gazetën “Epoka e re”, po e sjellim të plotë intervistën e tij, në të cilën, me shumë përgjegjësi, Mulliqi flet për shkrimin e këtyre dramave, për temat e tyre, për karakteret e personazheve, për realizimin e tyre në teatro të Kosovës dhe për pjesëmarrjen e tyre në disa teatro të mëdhenj evropianë dhe botërorë.

Dhe, kush më mirë se specialisti i dramës dhe i teatrit, profesor Haqif Mulliqi, analizon tekstet e veta. Lexojeni këtë intervistë të gjatë të tij, e cila, me qëndrimin kritik që ka, studiuesve të dramës mund t’u shërbejë për referencë.

“Epoka e re”: Profesor Mulliqi, pak ditë më parë Shtëpia Botuese “Armagedoni” botoi një kolonë me 18 drama tuat. Është fjala për një projekt kapital dhe të angazhuar. Çfarë do të thotë kjo për juve?

Mulliqi: Kjo është një ngjarje e rëndësishme për mua ngaqë jo çdo ditë, as çdo vit, madje as çdo dekadë, na krijohet mundësia ta përmbyllim një cikël të krijimtarisë sonë në këtë mënyrë. E dyta, duke qenë se dramat e mia janë pjesë e kurrikulave të shumë fakulteteve këtu në Kosovë, në Tiranë, edhe në Tetovë, tashti është krijuar një mundësi që pedagogë dhe studentë, një pjesë të madhe të krijimtarisë sime në dramaturgji, ta gjejnë të përmbledhur në këto 18 vëllime. Më pastaj, për mua është shumë e rëndësishme dhe vlerësim sepse Shtëpia Botuese “Armagedoni” këtë ndërmarrje të madhe botuese e ndërmori pa asnjë lloj mbështetjeje, pra nga fondet e veta, për çfarë e falënderoj Berat Dakaj, një studiues të jashtëzakonshëm të teorisë së dramës dhe të dramatologjisë. E vlerësoj sakrificën dhe qëllimin e tij.

Mulliqi: Është një spektër i gjerë i temave që kam trajtuar në këto drama, madje në një hark kohor prej më shumë se 35 vjetësh. Ndaj mendoj se janë një mori dramash të cilat kanë qenë refleksion, në mos përgjigje në kohën kur janë shkruar. Ta themi, drama ime “Katër epoletat”, që është shkruar në vjeshtën e vitit 1981, ishte një vizion imi kombëtar, qytetar dhe politik për ngjarjet e mëdha dhe dramatike që kanë ndodhur atë vit në Kosovë. Kjo dramë, mua dhe miqtë e mi të mirë të cilët e lexuan (fillimisht si monodramë e më pas si dramë), na ka bërë të ndihemi mirë ngaqë përmes saj kam artikuluar shumë mendime dhe qëllime të një brezi interesant dhe të vendosur për të ndryshuar diçka. Drama, më pas, është vlerësuar si dramë politike, dramë anti-luftë, e cila, çuditërisht, kishte elementin futuristik brenda vetvetes, ngaqë në një mënyrë apo tjetër i kishte paraparë të gjitha ato të cilat, në një mënyrë apo tjetër, ndodhën vetëm dhjetë vjet, më saktë në kohën kur po shpërbëhej Jugosllavia e Titos e cila, në shumë pjesë të saj, u shndërrua në një gërmadhë, ndërsa për fatin e njerëzve më pak, vendosnin gjeneralët.

Është e habitshme ta themi se drama ime “Sistola”, e cila është një mbarështim ndryshe i legjendës mbi Gjergj Elez Alinë, pretendon të japë përgjigje në epoka e re të cilat ne, nga mesi i të tetëdhjetave, kur është shkruar kjo dramë, shqiptarët ia parashtronin vetës me një PSE të madhe: pse vuanim aq; pse nuk ishim të mirë aq sa ishim për të tjerët; pse nuk e ndërtuam vendin tonë dhe shtetin tonë ashtu siç e ndërtuam gjysmën e botës; pse nuk po zgjoheshim dot; cilat ishin rreziqet për të ardhmen tonë; a kishte vend për shpresë; pse shqiptarët nuk kishin objektiv të qartë se me kë ishin, çfarë po bënin dhe me kë duhet të shkonin?Duke pasur parasysh se kjo dramë, që mbështetet tek një mit i moçëm shqiptaro-ballkanik, ka pretendime, në kuptimin antropologjik të problemit, siç mund ta shpjegojmë sot, nuk e kishte qëllimin ta hulumtoj dhe ta gjej të vërtetën, por ta përdoroj mitin për ta rrëfyer një gjendje të një kohe. Kështu arrijmë, ta themi deri tek një komedi e kohës sonë, me problemet e kohës sonë, siç është komedia “Show time”, të cilën dikush e quajti dramë, dikush ndryshe, por e cila, fuqimisht, flet për problemet që kanë njerëzit sot. Mendoj se dramat e mia ndërtohen përmes një gjuhe konkrete, pretendoj edhe skenike, ndërsa problemet janë universale dhe të shumë kohëve. Ta themi, drama ime “Katër epoletat” është duke u inskenuar në dy teatro të ndryshme.

Mulliqi: “Një varr për majorin e Mbretit” është një dramë shumë e veçantë imja. Është një dramë biografike me shumë sentenca dokumentare që trajtojnë një ngjarje dramatike të historisë sonë, respektivisht fatin e një individi dhe familjes së tij në një kontekst më të gjerë historik. Fati i Majorit të Mbretit Zog (në jetën reale majorit Murat Basha) është një histori e dhembshme shqiptare. Një ngjarje që përpiqet që ta skanojë një realitet shqiptar. Një realitet hobsian, ku njeriu për njeriun shndërrohet në ujk. Në fakt, mbase kështu nuk e kisha menduar kur e kam shkruar këtë dramë, diku në vitin 2001, por tashti besoj se storie të këtilla (e që ne kemi shumë) preshtuar duhet të jenë pjesë të subjekteve të dramave tona. Bile, ato, ndonjëherë, edhe vetëm mund të rrëfehen ashtu dhe janë tronditëse tej mase. Unë e kam shkruar këtë dramë në disa reminishenca dhe rrëfimi përfshin një hark kohor shumë më të gjerë sesa ai kur protagonistizon kryepersonazhi im, apo edhe pasardhësi i tij, djali, i cili, të thuash, për pesë dekada të komunizmit të vrazhdët shqiptar, në një valixhe, detyrohet t’i bartë eshtrat e të atit, vetëm e vetëm që ta shtie deri në fund një amanet të tij, që mos t’i humbë varri. E ky ishte dënimi më i madh që mund t’i bënte një regjim një individi apo edhe familjes së tij. Ferr i pafundmë. Dhe, shiheni sa është aktuale në këtë pikë drama e Akil Murat Bashës, i cili në dramën time na vjen si Genti, dhe sa përputhet me nevojat e sotme të njerëzve tek ne, dhe jo vetëm, që t’i gjejnë të afërmit e tyre, të zhdukur, vetëm e vetëm t’u bëjnë një varr, diku në atdhe ku do të prehen të qetë. Paçka se drama ime është një dramë e vërtetë, megjithatë fati i njerëzve mund të përngjason me fatin e dikujt tjerë diku në histori. Kështu, më duket se majori Murat Basha më vjen disi si Poliniku i rënë në një fushëbetejë, ndërsa ajo që bënë Akil Basha, i biri i tij, në përpjekje që t’ia ruajë mbetjet mortore babait të vetë, për t’i siguruar, një ditë dhe diku një varr, sipas zakonit dhe për ta qarë, është i përngjashëm me fatin e Antigonës së Sofokliut që vetëmohohet për t’i siguruar një varr të dashurit të vet jo vetëm si zakon, por edhe si domosdoshmëri. Në këtë rrafsh mendoj se drama ime, në një mënyrë apo tjetër, i përngjason edhe dramës “Antigona në Nju Jork” të Glovackit, ku problemi esencial është po ky. Po kështu është edhe tek Antigona e Anuisë, por edhe tek drama “Një Antigonë e re” e Milazim Krasniqit, ku kemi një gjetje të mirë në këtë temë të dhembjes njerëzore, të motrës e cila bënë çmos që, pavarësisht prej rrezikut të madh, vetëmohohet duke bërë gjithçka që ta varrosë vëllanë e saj, ushtar të UÇK-së sipas zakonit.

Te drama ime “Një varr për majorin e Mbretit”, kryepersonazhi im, Genti (Akil Basha emri i vërtetë i protagonistit) për pesëdhjetë vjet zhvillon një luftë titanike, me veten dhe të tjerët, vetëm e vetëm për të ruajtur, jo vetëm një identitet, por edhe një kujtim të një kohë dhe të shumë ngjarjeve si kjo, në një hapësirë dhe në një vend dhe, mbi të tjerat, ta përmbushë amanetin e babait, të pushkatuar nga komunistët shqiptarë, vetëm për shkak të ideve dhe të bindjeve të tij politike, i cili amanet erdhi në formë pusulle dhe një lutjeje që “varri të mos i humbë”. Tema si këto, ndoshta, askund nuk mund të realizohen më mirë se në dramë dhe në teatër. Sidomos në teatrin bashkëkohor si dhe në kulturën e kohës të cilën e jetojmë. Këtu, faktikisht, jam përpjekur ta krijoj në fotografi mediatike e cila në plotësinë e saj e përkufizon harkun e dijes sonë mbi atë që ka ndodhur, atë që po ndodh apo edhe atë që mund të ndodhë, sikundër e thotë edhe Aristoteli tek “Poetika”.Në këtë kuadër, është e qartë se teatri si medium elitist ka ndikim të jashtëzakonshëm dhe aspak të fragmentuar në krijimin opinionit të njerëzve mbi realitetin shoqëror. Për këtë, cilido qoftë të jetë efekti i skenës në krijimin e perceptimit publik mbi realitetin shoqëror, edhe tek ndikimi i dramës dhe teatrit, tek rrethanat aktuale politike, ajo vazhdon të ketë potencial për të zhvilluar një aksion kritik dhe të lirë në shoqëri. Në këtë kontekst, besoj se duhet gjykuar dramën time “Një varr për majorin e Mbretit”, të cilën e kam inskenuar para pesë vjetësh në Teatrin Kombëtar të Kosovës dhe e cila kishte një pritje jashtëzakonisht të mirë dhe të kënaqshme tek publiku edhe këtu, edhe në Tiranë.Pak vite më parë Akil Basha, protagonisti kryesor i veprës sime, Genti i dramës sime, është shuar. Kam ndier dhembje për të. Lufta e tij për t’i siguruar një varr të atit ishte një luftë epike e individit kundër dhunës dhe diktaturës. Akili iku në heshtje dhe, fatmirësisht, “foli” përmes dramës sime. Ka kohë që kam menduar ta shkruaj një ese për të – mbi vdekjen e personazhit kryesor të dramës sime, Akil Basha, i cili, sikundër e thotë Luigji Pirandello tek “Gjashtë persona kërkojnë autorin”, në mënyrë krejtësisht ambivalente jeton si personazh në skenë. Dramën “Një varr për majorin e Mbretit” e ka inskenuar, shumë kohë më parë regjisori nga Tirana, Gëzim Kame, ndërsa ka kohë që jemi duke biseduar edhe me regjisoren shumë të talentuar, Inis Gjoni, që të inskenohet në Tiranë.

“Epoka e re”: Dhuna kundër femrave është tema qendrore e dramës suaj “Trenat”: lufta, gruaja si viktimë e dhunës seksuale etj.

Mulliqi: Drama “Trenat”, para të qenit dramë, teatër apo edhe art, është dhembje. Jo vetëm dhembje imja, por dhembje e madhe dhe plagë e shoqërisë sonë. Tema e përdhunimit të grave në luftën e fundit në Kosovë (flitet për 20 000) është e dhembshme, kombëtare, njerëzore. Përdhunimi i grave shqiptare nga serbët, në fakt, mendoj se ishte një strategji e përgatitur nga Millosheviqi dhe pasuesit e tij, sepse nuk ekziston armë më e trishtuar, më e tmerrshme dhe më shkatërruese për dikë sesa përdhunimi i cili, nuk e vret trupin, por e vret shpirtin e gruas. Bile, tashti, kur po përgatiteshim që ta botojmë dramën time “Trenat” në kolonën e tetëmbëdhjetë të dramave të mia, disa herë e kemi hapur këtë temë edhe me botuesin tim, Berat Dakaj dhe çështjes sesa e vështirë është që një temë kaq të dhembshme ta shndërrojmë në art. Në rrafshin deskriptiv do të mund të thoshim se në Kosovë pas luftës janë shkruar drama të cilat i kemi klasifikuar nëpër tema të ndryshme, por gjithsesi këto me temë të luftës jo vetëm se kanë dominuar, por edhe kanë zgjuar kërshërinë e publikut si dhe kanë luajtur rol të madh në memorizimin dramatik të asaj që ka ndodhur këtu. Në këtë kuadër dua ta shohim edhe dramën time “Trenat” e cila, për shumëçka, është drama ime më e veçantë dhe më trishtuese në të njëjtën kohë. Në fakt, kjo është më shumë një tragjedi. “Trenat” është një model, do të thosha, mbi atë se si armiku, pra serbët, paraqiten në dramën tonë të pas luftës. Pa dyshim, ky armik është ai i njëjti, nga pak i mistifikuar, por në të njëjtën kohë edhe një i huaj, i panjohur dhe i paparashikueshëm. Një armik i cili ka një synim të qartë që, me çdo kusht dhe me çdo mjet, ta përmbysë një komb dhe ta nxijë fotografinë idilike, tradicionale të botës sonë. Kjo, sa më përket mua, nuk është ndonjë një ideologemë, por një realitet që vazhdon të dhembë. Ndërsa cilat janë mesazhet që i kam synuar me këtë dramë, të shkruar, diku brenda në Kosovë (në Zllashë, rrethinë e Prishtinës) në majin e vitit 1999!? E para, mbase më e rëndësishmja, se historitë e luftës në vendin tonë u përsëritën në një mënyrë të çuditshme, madje ciklike e që, siç shihet edhe tek dialogët e personazheve të mia Vinit (Asaj) dhe Venit (Atij), ndërlidhet me konceptin mitik të kohës si unitet. Të preferuarit e përmbajtjeve mitologjike ndërlidhen edhe me simbolikat e errësirës dhe të binarëve të shkatërruar gjithandej, si dhe të stacionit të rrënuar, ku personazhet e kësaj drame e presin trenin, i cili është e gjykuar të mos vijë. Në këtë pikë, simbolika e binareve të shkatërruar dhe e stacionit të rrënuar, mendoj se është një përpjekje që problemi të vështrohet nga këndvështrimi eskatologjik si një besim apo mësim që merret me shpresat e individit (dhe mbarë njerëzimit) e që ndërlidhet me fundin ose gjërat e fundme: vdekjen dhe gjykimin e fundit. Konkretisht, në këtë dramë kjo ndërlidhet me forcat e errëta dhe luftëtarët e armikut që nga Kosova krijuan një ferr të vërtetë. Tek “Trenat” mendoj se ndërtimi i dramaturgjisë në të është disi rudimentar, nga pak edhe narrativ si dhe fabular. Bile, ndonjëherë, e kam përshtypjen se dramat si kjo, pra si “Trenat”, është e vështirë t’i interpretojmë përmes medieve të tjera, duke përfshirë këtu edhe ato verbale. Por, dramat si kjo, duke iu falënderuar sintaksës së dramës dhe të teatrit në dimensionet e domethënshmërisë, të ideve dhe të estetikës, janë krijime mjaft komplekse. “Trenat” deri më sot i kemi inskenuar dy herë. Një herë në Teatrin Kombëtar të Kosovës, me ç’rast regjinë e ka bërë regjisori Agim Selimi, herën tjetër në Teatrin e Qytetit të Prizrenit, ku e kam inskenuar unë. Ne kemi bërë shfaqje shumë të ndryshme, ashtu siç janë të ndryshme shikimet e regjisorëve, tek e tek, në leximin e një vepre dramatike (Krajg). Për hir të korrektësisë, do të doja t’i them disa fjalë lidhur me shfaqjen që e ka realizuar A. Selimi. Profesori Agim Selimi është binom interesant: edhe psikiatër edhe regjisor. Duke pasur parasysh se drama ime trenat është “e mbytur” në shtresime psikologjike të personazheve, atëherë Selimi kishte mundësi që dijen dhe talentin e tij t’i shkrijë në të njëjtën punë. Premiera e kësaj vepre është bërë në shtator të vitit 2000 dhe është mirëpritur tej mase nga publiku dhe kritika. Në vitin 2001, pasi shfaqjen e shikuan gazetarët Tim Xhuda i “The Ekonomist” si dhe Kris Stiven nga “The Scotsman”, ata na rekomanduan te festivali dhe atje e patëm një pritje të jashtëzakonshme nga kritikët dhe publiku. Madje, besoj se, të paktën tre vjet, në forumet e ndryshme të Festivalit të Edinburgut (Skoci), e që është festivali më i madh në botë, është diskutuar për “Trenat”. Bile, në vitin 2006, Tomas Stanford, një prej drejtorëve artistikë të festivalit, më rekomandoi ta bëjmë edhe një herë një shfaqje me atë tekst por, më besoni, kjo te ne është gati e pamundshme. Ndërsa sa i përket inskenimit që e kam bërë unë në Prizren, mendoj se ajo shfaqje është një prej realizimeve më të mira që i kam bërë edhe si regjisor. Në dy-tre vjetët e fundit kam bërë përpjekje ta riinskenoj këtë vepër, në veçanti në kohën kur politikanët tanë, verbalistë, i bënë ca përçapje për ta aktualizuar çështjen e grave të përdhunuara në luftën e Kosovës por, fatkeqësisht, asnjë lëvizje në këtë drejtim. Madje kishte prej atyre që më rekomandonin që fondet për shfaqje t’i siguroja nga ndonjë organizatë të huaj (UNIFEM, OSBE, etj.). Sa ironike, apo jo!?

Në dramën time “Trenat”, thjesht kam bërë ca përpjekje ta shpërfaq para audiencës gruan në më shumë dimensione. Ndoshta, aty-këtu edhe hapësira e stereotipave për gratë e përdhunuara në luftën e Kosovës më ka ofruar më shumë mundësi manovrimi me idetë dhe vizionet e mia mbi fatin e femrave, sidomos në luftë. Te “Trenat”, përveç të tjerash, gruaja është paraqitur edhe në një rrafsh tjetër, atë simbolik. Ndërsa vetë tregimi synon të jetë sa më serioz dhe sa më i plotë. Unë jam thelluar në këtë temë ngaqë, në parim, nuk kam dashur dhe nuk dua të shkruaj pamflete skenike. Kështu do t’u përngjaja shumë politikanëve tanë që na mbysin me parulla për këtë dhe për atë çështje. Bile, për sa i përket vetë procesit të krijimit të kësaj drame unë paraprakisht nuk e kam poseduar as edhe një tezë të vetmen. Gruaja gjithmonë ndodhet në ndonjë trekëndësh në të cilin vuan dhunën e cila ekziston si e tillë, pavarësisht se a është një gjendje lufte apo edhe një gjendje paqe. S’do mend se në luftë është më vështirë, patjetër. Kështu, në dramën time gruaja është ajo që dhunohet. Ajo që është e vënë në shënjestër të akuzave të burrit për krimin që është kryer mbi të. Vini, protagonistja e dramës sime, kryetragjikja e kësaj vepre, është ajo që pëson më së shumti dhe që detyrohet të durojë sa më shumë. Bile, mendoj se, është pikërisht ky element i të duruarit ai i cili e shënon fatin e gruas, në përgjithësi, në rrafshin mitik të vet problemit. Por, sikundër ndodh edhe në jetë, rëndom, gruaja është, megjithë këto rrethana, superiore ndaj të shoqit, por edhe ndaj atyre që e lëndojnë. Kjo, në dramën time, flet ndonjëherë edhe gjëra të vockla, por që janë të vërteta dhe që tronditin. Ky, besoj unë, është një parim i përhershëm i gruas, që nga miti biblik (pra që nga Eva) e deri më sot. Këtu qëndron edhe fshehtësia e një gruaje. E gruas, pra, krijesës më madhështore që është krijuar në univers.

“Epoka e re”: Sa, sipas jush, është e komplikuar ta shndërroni në tekst dramatik një ngjarje siç është, ta themi, përdhunimi i grave gjatë luftës në Kosovë?

Mulliqi: Vetë ideja që të shkruhet një dramë mbi këtë temë s’do mend se, fillimisht, më është dukur diçka e komplikuar e, hove-hove, edhe punë irracionale. Si të krijohet një pasqyrë reale e asaj që ka ndodhur? Si të ndërtojmë art mbi dhimbjen aq të madhe. Si dhe sa do të më kuptojë publiku? Mos vallë mund ta lëndoj dikë që ishte viktimë e një dhune të tillë monstruoze!? Dhe, nganjëherë, krijohet përshtypja se pikërisht temat e këtilla që të “mbështesin për muri” si dhe të lënë “me net të tëra pa gjumë”, të shpijnë atje ku dëshiron të arrijë çdo krijues dramash. Ngarkesë shtesë më kanë krijuar edhe problemet formale-dramatike të cilat hapen në procesin e krijimit ngaqë, nganjëherë, më krijohej bindja se drama ime “Trenat” do të mund të funksiononte edhe pa e thënë asnjë fjalë të vetme. Bile, s’është se nuk e kam menduar edhe këtë variant. Është një dramë e një teatri të njohur, eksperimental polak, të cilën e kam parë në Festivalin e Avinionit, në Francë, shumë interesante. Quhej “Gratë e Srebrenicës”. Ata tërë shfaqjen e kanë krijuar përmes klithmave dhe zhurmave të tjera të aktorëve në skenë. Kjo dramë premierën e kishte katër-pesë vjet pas trenave. Ndoshta unë, e ndoshta edhe ndonjë regjisor tjetër, mund t’i inskenojë, në një të ardhme, “Trenat” ashtu. Do të doja që edhe një herë të kthehem te shfaqja që e ka punuar Agim Selimi, pasi për shfaqjen të cilën e kam punuar unë nuk do të doja të flisja me këtë rast. E thashë, ju kujtohet se profesor Selimi është edhe psikiatër. Ai, në kontinuitet, disa vjet pas lufte, si psikiatër ka trajtuar pikërisht rastet e përdhunimit të femrave në luftën e Kosovës. Mbaj mend se, në njërën prej reprizave në teatër, e kishte sjellë çiftin i cili po kalonte seanca terapeutike tek ai: gruan e përdhunuar dhe burrin i cili, psikikisht, dukej se ishte më i tronditur se gruaja. Ai më tregoi se ata ishin në sallë, diku në mesin e shikuesve të tjerë. Unë as nuk desha e as nuk e mora vesh se cilët ishin. Pas dy javësh kur po bisedonim me prof. Agimin për atë rast, ai më tha se në takimin e parë që kishin – meqë seancat me burrin dhe gruan i bënte të ndara – e kishte pyetur burrin se si ishte dukur shfaqja. Ai i ishte gjegjur se ishte e dhembshme, e llahtarshme, e trishtueshme por, për çudi, siç i kishte thënë, ishte habitur ngase, në momente i ishte krijuar përshtypja se ai e kishte para atë shfaqje me dhjetëra herë dhe se tekstin e Venit, pra të burrit në shfaqje, thuaja se e kishte ditur fjalë për fjalë. Ndërsa kur e kishte pyetur gruan se çfarë kishte thënë për shfaqjen, ajo i ishte gjegjur se ishte ndjerë e tronditur por, siç i kishte thënë, që nga ajo natë burri i saj po sillej me shumë më shumë mirëkuptim se më parë. Kjo tregon se teatri në përgjithësi, drama si një prej krijimtarive më supreme dhe më gjeneroze, siç e quan Ronald Hardvud, përpos komunikimit shoqëror, estetik dhe artistik me publikun, e posedon edhe një aftësi tjetër, atë – psikoterapeutik. Kjo është arsyeja se janë disa vjet që bëj përpjekje ta rivëmë këtë dramë në skenë, madje aty të përdorim edhe elementë të teatrit interaktiv (pra të komunikimit të drejtpërdrejtë verbal me shikuesit) që do të kishte impakt tek viktimat e dhunës seksuale në luftë, tek ata që i rrethojnë, por edhe tek perceptimet që ka dhe që duhet të ketë shoqëria për to.

“Epoka e re”: “Katër epoletat”, drama e parë e kësaj kolone prej 18 dramash, për shumë kritikë dhe teorikë të dramës, ishte dhe vazhdon të jetë dramë futuristike. Ajo kishte shumë inskenime brenda dhe jashtë vendit (në Greqi, në Bullgari, në Portugali, në Gjermani etj.). Çfarë do të veçonit te kjo dramë? Dramë për luftën? Dramë anti-luftë? Aq më shumë kur bëhet fjalë për një dramë që e keni shkruar në vitin e largët, 1981.

Mulliqi: Dramën “Katër epoletat” e kam shkruar në vjeshtë të vitit 1981. Ishte një shikim imi mbi ngjarjet e atij viti në Kosovë, por edhe tek shqiptarët e tjerë që jetonin në ish-Jugosllavi. Mbase ishte edhe shqetësim imi. Ngjarja ndodh në një qytet të shndërruar në gërmadhë ku, dy gjeneratat e dy perandorive, asaj të Perëndimit dhe të Lindjes, armiq të përbetuar, ndodhen në atë vend, duke kërkuar rrugën për të dalë së andejmi e për të arritur në atë që ata e quajnë “Qyteti i pa ngjyrë”. Kryeqyteti i Serbisë dhe i Jugosllavisë quhet Beograd (Qytet i bardhë), ndërsa ka shumë teori se e bardha nuk është ngjyrë. E dini, secili lloj i dramës angazhohet të flasë për një gjendje ekzistuese në shoqëri duke e tërhequr vëmendjen e publikut qoftë tek rrethanat shoqërore, ato morale, politike etj., si dhe devijimeve të ndryshme brenda shoqërisë me qëllim të krijimit të një rrethane e, mbase, edhe të një shoqërie sa më humane, sa më morale, sa më të drejtë si dhe të krijimit të një “hapësire” sa më të dinjitetshme për jetën e njerëzve si dhe të veprimit të vërtetë. Diku, njeri prej gjeneralëve të mi në dramë, thotë përafërsisht kështu: aty filloi dhe mbaroi lufta, aty filloi dhe mbaroi jeta. Unë mendoj se ngjarjet e vitit 1981 në Kosovë ishin fillimi i fundit i Jugosllavisë. Ndaj dhe, kur u botua drama për herë të parë më 1993, u quajt futuristike, apo edhe dramë kundër luftës, dramë kundër dhunës etj. Unë nuk i kam parashikuar ngjarjet që do të pasojnë me shpërbërjen e Jugosllavisë, por e kam konsideruar se detyra e imja si dramaturg është të përpiqem të jap pyetje që ishin preokupimi kombëtar dhe politik i asaj kohe. Për “Katër epoletat” kanë shkruar shumë studiues dhe teorik të teatrit dhe kjo më bënë të ndihem mirë. Gjithashtu janë bërë edhe shumë variante inskenimesh, ndër të cilat do t’i veçoja ato të regjisorit gjerman (një emër i madh i teatrit gjerman) Holger Zibler, por edhe varianti të cilin e ka punuar një regjisor yni shumë i talentuar, Orhan Kerkezi, si dhe Milto Kutali në Tiranë. “Katër epoletat” sivjet do të ketë dy premiera të reja. Ndoshta do ta punoj edhe unë, ngaqë besoj se i kam disa gjetje të mira për një shfaqje.

Mulliqi: Thënë të drejtën, nuk e kam idenë se përse i ka joshur në këtë masë “Parfumeria” regjisorët. Ajo është vënë në skenë rreth 20 herë. Bile janë disa regjisorë shqiptarë, në Shqipëri, të cilët e kanë inskenuar dhe të cilët nuk i kam takuar asnjëherë. Drama është pjesë e kurrikulave shkollore në disa fakultete të arteve në Itali, në Bosnjë dhe në ShBA. Edhe kjo e bënë të veçantë këtë dramë. Unë e kam inskenuar vetë me dy aktorë të mëdhenj: Hadi Shehun dhe Jahja Shehun. Me këtë shfaqje kemi qenë në dhjetëra apo më shumë festivale. Edhe në Edinburg. Kemi fituar edhe disa çmime por, para së gjithash, shfaqja është pëlqyer shumë, ndërsa gjithandej teksti ka provokuar. Në fakt, është një tekst të cilin edhe unë do të mund ta inskenoja vetë në më shumë variante. Besoj se do të ngjitet edhe në skenën e një teatri maqedonas. Nuk e di kush do ta bëjë regjinë. Mbase unë, mbase dikush tjetër. Do ta shohim.

Një tregim i thjeshtë dhe i saktë, ndërmjet dy miqve të vjetër, të cilët u shndërruan në armiq të përbetuar. A e dini, sikundër e përshkruan Bergmani: është fjala për ato dy personazhe të cilët as nuk munden me njëri-tjetrin e as pa njëri-tjetrin. Edhe për “Parfumerinë” është shkruar shumë.

Personazhet e mia në këtë dramë, marrëdhëniet e tyre, qëllimet dhe idetë që kanë, i shpalosin përmes një konflikti të mendimeve të tyre si dhe qëllimeve nëpërmes një dialogu, me ç’rast mendoj se ia kam dalë që dramaturgjikisht ta ndërtoj një metaforë dramatike mbi çështjet esenciale të ekzistencës njerëzore si dhe të kërkimit të vazhdueshëm dhe të pafund të vetvetes si dhe të kuptimit të dashurisë, të urrejtjes, të jetës dhe të vdekjes si permanentë, për të arritur tek kuptimi i jetës dhe bota racionale. Me “Parfumerinë” besoj se kam bërë përpjekje ta them se gjithçka në jetën tonë është relative – pra poststrukturaliste. “Parfumeria”, sipas meje, e bënë një lloj demonstrimi të konstituimit superior të një tregimi në të cilin ndërrohen dhe gërshetohen, aplikohen dhe optimnizohen, narrativë të ndryshëm në formë të caktuar. “Parfumeria”, gjithashtu, bashkë me dramën time tjetër “The Kosowars”, është përfshirë në një Antologji të Dramës së Ballkanit në Çeki, ku janë përzgjedhur gjithsej katër autorë, përveç meje, edhe një nga Kroacia, një nga Serbia (Vojvodina), si dhe një nga Sllovenia dhe pritet të botohet sivjet.

Mulliqi: Po, janë goxha çmime të fituara për dramë dhe për teatër, qoftë kombëtare, sikundër e thatë, apo edhe ndërkombëtare. Për të qenë i sinqertë, dikur, në fillimet e mia, sikur kishin shumë më shumë domethënie seç kanë sot, ta themi. Besoj se kjo është e arsyeshme ngaqë në periudhat e hershme të krijimtarisë sonë ne bëjmë përpjekje të dëshmohemi para të tjerëve dhe t’u themi se nuk jemi rastësisht pjesë e një transhe të caktuar. Unë çmimet e para, një duzinë syresh, i kam fituar në vitin e largët 1986 në Festivalin e Teatrove të të Rinjve të Jugosllavisë në Mostar (Bosnjë dhe Hercegovinë) me një teatër studentësh ku u prezantuam me një komedi timen që e kishte një emër të përçudshëm: “Ali Hoxha – Hoxhë Alia”. Atëbotë i fituam rreth dhjetë çmime. Por, me kalimin e kohës, duket se e kam kuptuar se çmimet disi as nuk më cytin më e edhe më pak më obligojnë ngaqë ka shumë kohë që artin tim dramatik nuk e bëj për çmime. Ndërsa nevoja të cilën e kam gjithnjë është të vazhdoj të punoj. Bile, ndonjëherë, po për këtë, më bëhet se jeta është e shkurtër, tmerrësisht e shkurtër e, ndonjëherë, e gjatë, tmerrësisht e gjatë. Kjo mbase është njëfarë recete për të mbijetuar në këtë punën tonë ku ka pak ndershmëri dhe më pak rregulla.

Mulliqi: S’do mend, sikurse të gjithë krijuesit e tjerë, edhe unë kam disa plane. E para është se, me botuesin tim, Berat Dakaj dhe Shtëpinë Botuese “Armagedoni”, kemi planifikuar ta publikojmë një monografi timen shkencore. Bëhet fjalë për punimin tim të doktoratës, me të cilin kam bërë përpjekje të zhytem sa më thellë në antropologjinë e dramës dhe të teatrit. Ai punim është bukur voluminoz. Paratë që na i ka ndarë Ministria e Kulturës për botim të tij nuk mjaftojnë. Ato nuk e mbulojnë as vëllimin e parë të studimit i cili besoj se arrin rreth 1 500 faqe të formatit b5. Studimi ka një temë provokuese dhe ndërlidhet me çështjet që kanë të bëjnë me identitetin, dramën dhe teatrin, përmes diskursit antropologjik të kësaj çështjeje. Pra, studimi im ka të bëjë me marrëdhëniet që krijohen ndërmjet dramës, të teorisë së saj dhe antropologjisë në çerekun e fundit të shekullit të kaluar, qasjet mitike dhe ritualet, me theks tek identiteti i shqiptarëve në Kosovë në këtë periudhë shumë të vështirë të historisë më të re. Fundja, për dramën dhe estetikën e saj janë të një rëndësie të veçantë studimet antropologjike mbi mitet dhe ritualet. Fundja, siç e thotë edhe antropologia e njohur Erika Fisher Liht, antropologjia ka ushtruar ndikim edhe në ndryshimin e konceptit statik mbi identitetin apo, sikur e thotë edhe Helmut Plesneri, gjendja bazike e antropologjisë është faktikisht teatrale, meqë subjekti në të njëjtën kohë është edhe aktor, edhe publik. Dhe, siç e kishim përfunduar gjatë këtij studimi, bashkë me ish-mentorin tim të doktoraturës, prof. dr. Josif Papagjonin, arsye e këtij studimi ishte edha ajo se edhe vetë ekzistimi i teatrit dhe dramës janë pjesë të asaj që është quajtur, tashmë, “conditio humana” e, të cilën, faktikisht, edhe sot e kësaj dite e simbolizon teatri, por që kishte edhe impakt të padyshimtë në ruajtjen e identitetit kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve të Kosovës, sidomos gjatë çerekut të fundit të shekullit XX si dhe në fillim të shekullit të cilin po e jetojmë. Kështu, në këtë studim, i cili m’i “mori” më shumë se pesë vjet të angazhimit dhe të punës dhe të jetës sime, me një respekt të veçantë i kam trajtuar veprat dramatike të Rexhep Qosjës, të Anton Pashkut, të Beqir Musliut, të Teki Dervishit, të Milazim Krasniqit, të Ymer Shkrelit si dhe të Ajri Begut, tek të cilët “gjej” se drama shërben për të ushtruar ndikim tek shoqëria dhe, sikur të mos më bënte këtë, drama dhe teatri (por edhe shumë mediume të tjera) do të vdisnin qëmoti. Këtë, pak a shumë, e thotë edhe Hajdegeri kështu. Shpresoj që sivjet t’i botojmë të dyja vëllimet e këtij studimi. Por, do ta shikojmë se si të do të rrjedhin punët. Po ashtu, shpresoj se, me botuesin tim, B. Dakaj dhe shtëpinë e tij botuese “Armagedoni”, në vitin e ardhshëm të botojmë edhe një vëllim prej shtatë dramave të mia të pabotuara deri më tash. Po ashtu, pres që sivjet, në gjuhën maqedonase, të përkthehen dhe botohen tri drama të miat. Ndërkaq regjisori dhe profesori universitar Sabidin Aliu nga Tetova pritet ta realizoj filmin me skenarin tim, “Dasma e Evës”, me të cilin kemi fituar sivjet në konkursin e Fondit të Filmit të Maqedonisë.