Reflektimi mbi raportet e filozofisë me politikën në antikë, duket sikur merr kuptim tjetër, aty ku Poseidoni (Perëndia e detit) e ushtron një supermaci sipërane mbi të gjitha perënditë e tjera. Këto janë disa shënime qastit të shkruara nën jehonën e valeve të detit dhe pamjes së tij magjike.

Platoni dhe demokracia

Nuk ka dyshim se Platoni e ka artikuluar kritikën më të spikatur teorike ndaj demokracisë si regjim politik. Por do të ishte gabim që kjo kritikë të kuptohej si urrejtje instiktive e filozofit antik për këtë model të qeverisjes njerëzore. Se ai më këtë qëndrim u bë burim i të gjitha ligësive të mëvonshme të njerëzimit, arma mendore e diktaturave të ndryshme, regjimeve autokratike, tiranive morbide dhe sistemeve totalitare. Pra që origjinën e të gjitha të këqijave ta kërkojmë vetëm në librat e tij të pavdekshëm filozofik.

Mospajtimi i këtij filozofi me origjinë aristokratike me demokracinë nuk ishte kritikë “per se” ndaj saj. Por, më shumë paralajmërim për disa nga defektet e saj internale. Prandaj, nëse dëshirojmë që ta mbrojmë këtë model politik ashtu si duhet, nuk guxojmë ta anashkalojmë mendimin e Platonit për të. Madje edhe sot, sa herë që flasim për dështimet e kohëpaskohshme të demokracisë, për krizat e saj, nuk është se shkojmë shumë më larg sesa ajo që e ka konstatuar Platoni. Apo siç ka pohuar Karl Jaspersi, për filozofinë e Platonit në përgjithësi, edhe në këtë rast, ne vetëm kthehemi te ai.

Këtu, duhet pasur parasysh faktin, se Platon-it, i kishte rënë fati të jetonte në një kohë kur demokracia e Athinës kishte hyrë në muzgun e saj të pashpresë. Ishte kjo epoka kur konflikti ndërmjet të “drejtës së individit” dhe të “drejtës së shtetit” ishte agravuar deri në ekstrem.

Dhe ky tension konsiderohej si shkaktar i shkapërderdhjes së përgjithshme shoqërore dhe politike. Sepse, demokracia e Athinës ishte demokraci e drejtpërdrejtë. Jo përfaqësuese. Ajo zhvillohej në sheshe publike. Ky ambient shndërrua në një terren pjellor edhe për lulëzimin e demagogëve, të cilët në saje të artit të retorikës tentonin ta kthenin çdo gjë në favor të maksimalizimit të pushtetit të tyre.

Ndërkaq, si antipod me këto prirje qëndronte filozofia e Sokratit. Ky mendimtar, sipas Ciceronit, “e zbriti filozofinë nga qielli në tokë, për ta themeluar në qytete dhe futur atë në familje dhe ta detyrojë të kërkojë rreth jetës së njeriut dhe mënyrave te shqyrtimit të së së mirës dhe të keqes”. Mirëpo, edhe Sokrati besonte se ajo që duhet të konsiderohet si e “drejtë, e mirë dhe e dobishme si për subjektin në raport me vetveten ashtu edhe në relacion me shtetin, varet nga përcaktimi i brendshëm dhe jo nga themeli i jashtëm universal” (Hegeli). Kjo përplasje ndërmjet të drejtës së filozofit që bazohet mbi parimet e vet-njohjes dhe të drejtës së polisit për ta mbrojtur vetveten, përfundoi në mënyrë tragjike. I pari u dënua me vdekje nga demokracia e Athinës.

Kjo ngjarje la vragë te pashlyeshme te Platoni. Prandaj, ai e shtroi një pyetje emblematike, si mund të konsiderohet i drejtë një regjim që e dënon me vdekje njeriun më të ditur të tij?

Sidoqoftë, nuk ishte kjo arsyeja e vetme e revoltës së Platonit kundër demokracisë. Në fakt këtë kritikë ai e zhvilloi për shkak të frikës dhe përçmimit që kishte për tiraninë. Dhe sipas tij një nga defektet e demokracisë është se ajo e shtron rrugën për triumfin e modelit të dytë të sundimit politik. Sepse demokracia mund të degjeneroj shpeshherë në kriza të brendshme, anarki. E kjo situatë shndërrohet në një mundësi ideale për njerëzit me ambicie tiranike. Ai e krahasoi demokracinë me atmosferën që dominion në treg, ku “çdo gjë është e lejueshme është e natyrshme se gjithkush e rregullon jetën e vet si i pëlqen më shumë”. Për më tepër, karakterit të njeriut demokratik, ashtu sikurse atij të regjimeve të tjera, si oligarkik dhe tiranik, i mungon virtyti.

Në kuadër të shpirtit demokratik, sipas Platonit, relativizohet dallimi ndërmjet dëshirave që vijnë nga “instinktet e ulëta dhe të mira, si dhe të bukura”. Karakteri demokratik e refuzon këtë diferencim dhe “pohon se të gjitha instinktet janë të njëjta dhe duhet të çmohen njësoj”. Në këtë klimë të çrregullimit total dhe dehjes ekstreme me lirinë pushteti mund të uzurpohet nga një sundimtar tiranik, sepse “liria e tepruar, si duket, nuk kalon në asgjë tjetër pos në skllavëri të tepruar edhe për individin, edhe për shtetin”.

Kështu, kushdo që ka parë, vetëm në shekullin 20, lindjen e disa prej regjimeve të tmershme autokratike, nuk guxon t’i relativizojë këto pandehma të Platonit, mbi dobësitë e brendshme të demokracisë. Sepse, shumica e tyre dolën nga demokracia. Nga pamundësia e kësaj të fundit për ta mbrojtur vetveten. Prandaj, duke parë këtë rrezik mendimtarë të caktuar filluan ta shtrojnë tezën e “militantizmit demokratik”. Ndërkohë edhe sot kur shohim triumfin e beftë të disa prej lëvizjeve populiste, kemi mundësi ta kapim më rrokshëm këtë paralajmërim “profetik” të Platonit.

Kjo është arsyeja që ai u vë në kërkim të rendit ideal politik, por që nuk ishte demokracia. Fillimisht, Platoni besonte se këtë model mund ta jetësonte duke ndikuar në edukimin e njërit prej sundimtarëve të kohës. I nxitur nga kjo ëndërr “politiko-romantike” ai pranoi të bëhet “këshilltar” i Mbretit të Sirakuzës. Mirëpo, edhe kjo aventurë mori kthesë trishtuese. Filozofi më i madh i të gjitha kohërave, përfundoi si i burgosur dhe skllav i këtij shtetari famëkeq. Atëherë pas shumë pericipeve, Platoni ia doli që të kthehet në Athinë. Dhe në qytetin e tij të lindjes, tash e tutje do ta refuzojë çdo ofertë për angazhim praktik politik. Me këtë rast do t’i futet punës për themelimin e Akademisë Filozofike, një institucion ky pesha dhe ndikimi i të cilit është e pakrahasueshme në traditën e mendimit perëndimor.

Kështu, ka të drejtë, Eric Voegelin, kur pohon se Platoni e kuptoi atë që shumë të ashtuquajtur “reformatorë dhe revolucionarë modernë ende nuk kanë qenë në gjendje ta kuptojnë si duhet, që reforma nuk mund të arrihet vetëm nga qëllimet e mira, nëse bie fjala proklamuesit e saj i rekrutojnë të njëjtit njerëz që konsiderohen përgjegjës për kaosin që pretendojnë ta kurojnë”.

Mbase, këto janë disa nga arsyet se pse Platoni na duhet ende. Sepse, me përsiatjet e tij, më shumë se askush tjetër, na ndërgjegjëson se si t’i kuptojmë më mirë edhe defektet e kohës sonë dhe sistemit ku jetojmë. E duke i kuptuar ato si duhet të kemi mundësi t’i korigjojmë.