Të paeksploruara prej dekadash, ujërat e Shqipërisë janë të mbushura me artefakte dhe janë duke u zhvilluar përpjekje për t’i regjistruar ato para se të fillojnë grabitjet, shkruan prestigjiozja “The Times” në një reportazh që i dedikohet misionit të anijes “Hercules” e cila po përpiqet të krijojë një hartë të zonave arkeologjike nënujore të Shqipërisë.

Nga anija “Hercules” që merret me kërkime, duket bregdeti antik i Shqipërisë që zhytet nën valëvitjen e detit, që lëkund varkën sa nga njëra anë në tjetrën nën shkëlqimin e fortë të diellit.

Ne jemi këtu me misionin për të kombinuar të kaluarën e afërt izolacioniste të Shqipërisë me historinë e saj antike, për të shpëtuar një prej vendeve nënujore më të fshehta në Europë ku ka thesare para se ato të grabiten.

“Është e jashtëzakonshme se çfarë ka aty poshtë”, thotë Mateusz Polakowski, 29 vjeç, një arkeolog nënujor i Universitetit të Southamptonit. “Nuk dinim as edhe një gjë për këtë”.

Ai është pjesë e një ekipi arkeologësh dhe teknikësh që po punojnë me zell për të krijuar një hartë të pasurive nënujore, që kanë mbijetuar vetëm se vendi ishte udhëhequr për katër dekada nga një diktator gjakatar, shkruan ATA.

Enver Hoxha, forcat komuniste të të cilit morën pushtetin në vitin 1945, e udhëhoqën Shqipërinë si një mbretëri hermetike, regjimi më represiv dhe ideologjikisht i drejtuar në Evropë. Ishte Koreja e Veriut e asaj kohe. Brigjet e saj janë më pak se dy milje larg brigjeve të Korfuzit, por ato janë sikur kanë qenë në Hënë.

Kur pajisjet për zhytje dolën për përdorim personal pas Luftës së Dytë Botërore, regjimi i Shqipërisë i ndaloi ato si armë të rrezikshme kryengritjeje, të cilat mund të përdoreshin për t’u arratisur në ishullin grek që ndodhej aty pranë.

Hoxha, një stalinist i ashpër, zhvilloi një izolim të pamëshirshme mbi Shqipërinë deri pas vdekjes së tij në vitin 1985, duke e shndërruar në një fortesë të pastër ideologjike dhe duke vrarë apo burgosur rreth 100 000 persona.

Nga kjo eksperiencë Shqipëria u bë një prej vendeve më të varfra në Evropë. Megjithatë, falë këtij ndalimi të zhytjeve, ujërat e brigjeve të saj janë shndërruar në një kapsulë kohe arkeologjike, që nuk kanë të krahasuar përgjatë Adriatikut dhe Mesdheut.

Ekspertët e trashëgimisë nënujore shpresojnë se Shqipëria do arrijë ta shmangë fatin e Greqisë dhe Italisë, pasuritë historike të të cilave janë grabitur nga gjahtarët e thesareve. Më në veri të Adriatikut, në ujërat e ish-Jugosllavisë, ushtri plaçkitësish kanë përdorur pajisje për zhytje për të grabitur artefaktet që ndodhen nën uji.

Shqipëria vazhdon të mbetet në pjesën më të madhe e paprekur, por qeveria e saj, vendi që prej vitit 1992 është një demokraci parlamentare, i ka dedikuar shumë pak burime të sajat mbrojtjes së trashëgimisë. Duke punuar me zhytës dhe mjete nënujore që kontrollohen në ndistancë, arkeologët e “Hercules” po përpiqen të dokumentojnë thesaret në fund të detit para se ato të humbasin dhe po ia dorëzojnë të gjitha informacionet që grumbullojnë qeverisë shqiptare.

Detyra e ekipit është gjigante. Për sa kohë ka ekzistuar civilizimi, këto ujëra kanë qenë në udhëkryqet e Evropës një rrugë jetësore në luftë dhe tregti.

Në gjirin e Vlorës, në brigjet jugore të Shqipërisë, ku “Hercules” javën e fundit po kërkonte për anije të mbytura, deti u skuq kur Qezari u përplas me forcat e Pompeit gjatë Luftës së Madhe Civile romake të shekullit të parë para erës sonë.

Kur Perandoria Osmane kërcënonte Italinë gjatë sundimit të Sulejmanit të Madhërishëm, flota e tij u mblodh në këtë gji. Hebrenjtë që u dëbuan nga Spanja gjatë Mesjetës së vonë u arratisën në Vlorë nëpërmjet Italisë. Të gjithë kanë lënë gjurmët e tyre në fund të detit.

“Ne po përpiqemi të gjejmë këtë djalin e vogël”, tha Polakowski. Duke u ulur në karrigen e tij, ai tregoi drejt hartës së fundit të detit, të shënuar me një vijë jeshile ku tregohej vendi i një anije të mbytur që daton në shekullin e parë para erës së re.

“Ne e përcaktojmë epokën nga lloji i amforave që mbajnë. Ky këtu transportone produkte si vaji i ulliri apo verë”, tregon ai.

Këto kërkime në ujërat e Shqipërisë janë zhvilluar në heshtje në dekadat e kaluara. Çdo verë, “Hercules” ka situr ujërat e Shqipërisë me ekuipazhin e saj prej pesë personash. Këto kërkime financohen nga fondacioni “RPM Nautical”, një organizatë jofitimprurëse me qendër në Florida që drejtohet nga James Goold, një avokat i zyrës së avokatisë “Covington & Burling”.

Duke përdorur një mjet nënujor që përdoret në distancë me kamera, javën e kaluar, objektivi ishte një relike antike që ishte fundosur, bashkë me ngarkesën e saj me anfora, rreth 2 000 vite më parë.

“Ja ku është!” tha Polakowski, duke treguar tek ekrani ndërkohë që një hije e zbehtë dhe e errët shfaqet në mes të blusë së errët, duke rezatuar 27 metra larg sipërfaqes së ujit. Pas disa sekondash, një grumbull amforash u shfaq. Poshtë tyre druri i anijes ende ishte i paprekur.

“Të shihje aq shumë amfora, aq qartë, të paprekura dhe në fund të detit ishte vërtetë e këndshme”, tha Polakowski.

“Diku tjetër, jo në Shqipëri, kudo në Mesdhe në një zonë lehtësisht të arritshme me zhytje, me shumë mundësi ka pasur të tjerë më parë dhe në një farë mënyrë i kanë dëmtuar ato”, vazhdoi ai.

Një ditë lundrimi larg kësaj anije të fundosur ndodhet Butrinti, që, sipas poetit romak Virgjili, u themelua nga refugjatë që vinin nga Troja antike, të cilët i shpëtuan plaçkitjes së qytetit të tyre më shumë se 3 000 vite më parë.

Në epokën moderne, brigjet e Shqipërisë ishin një pikë furnizimi e rëndësishme gjatë dy luftërave botërore. Vetëm në Gjirin e Vlorës, ka 10 luftanije të fundosura, përfshirë edhe “Regina Margherita”, flamurtaren e marinës italiane, që u fundos në vitin 1916 dhe ku mbetën të vdekur 700 persona.

Aty pranë ndodhet relikja e një anije spital italiane që ishte sulmuar nga britanikët në vitin 1974. Tre infermiere mbetën të vdekura, por një pasagjere shumë e rëndësishme që mbijetoi ishte Edda Ciano, vajza e madhe e diktatorit italian, Benito Mussolini, e cila u gjet në det pasi anija u fundos.

Për çdo zbulim, ka javë të tëra kërkimi të pafrytshme. Fundi i detit, thonë arkeologët, është më pak i eksploruar se sa sipërfaqja e hënës dhe kushtet janë gati të njëjta.

“Është njësoj si të shohësh poshtë oqeanit me një dritë dore. Është shumë i madh. Kemi mbikëqyrur më pak se 1% të zonës. Mund të lundrosh 10 herë në një zonë dhe mund të kalosh vetëm 10 metra larg një anije të mbytur dhe ta humbasësh atë”.

Për të kërkuar zonat historike nënujore, ekipi flet me peshkatarët. Anijet e fundosura shndërrohen në shkëmbinj artificialë nënujorë të mrekullueshëm dhe banorët e zonës shpesh tregojnë histori për amfora që ngecin në rrjetat e tyre të hedhura në zona të pasura me peshq.

“Nuk është se ne po e zbulojmë për herë të parë. Komunistët e dinin se ku ndodheshin ato. Ne thjesht jemi duke bërë një hartë dhe do ia paraqesim autoriteteve”, tha Polakowski ndërkohë që “Hercules” kalon një shpellë që banorët e njohin si një strehë të piratëve gjatë mesjetës.

Kur ekipi zbulon diçka, koordinatat e saj mbahen të fshehta. Zhytja teknikisht ende nuk lejohet, por tre vite më parë këshilli shqiptar i ministrave lejoi zhytjen për argëtim në zona të caktuara përgjatë brigjeve.

Kohët e fundit gjahtarë thesaresh nga Italia dhe Austria janë parë në ujërat e Shqipërisë, por edhe banorë të zonës të pajisur me apartura zhytjeje dhe dëshirën për t’u pasuruar shpejt.

“Në periudhën komuniste, askush nuk lejohej të vinte dhe të vizitonte këto ujëra. Atëherë të qëllonin në çast”, thotë Auron Tare, kryetari i komitetit shkencor të UNESCO-s për trashëgimin ujore, i cili këshillon qeverinë shqiptare për arkeologjinë nënujore.

“Tani disa persona mendojnë se çdo gjë në oqean është falas, mund të merret”, vazhdon ai.

Për arkeologët, vlera e këtyre artefakteve qëndron në çastet historike që ato përfaqësojnë, më shumë se sa në rubinët dhe florinjtë që mund të kenë. Duke i parë, ato na zbulojnë sekretet e thellësisë.

Indinjata e tyre më e madhe shkon kundër kompanive profesionale gjahtare të thesareve me pajisje prej miliona dollarësh.

“Gjahtarët e thesareve mendojnë se janë kapiteni Jack Sparrow, aventurierë”, thotë Polakowski, ndërkohë që mjetet e drejtuara në distancë po ktheheshin në anije pas një dite pune.

“Por kjo është gjithçka që ato kanë për ata. Ato thonë: t’i investon në anijet tona, do të gjejmë një anije të fundosur me flori dhe do të jeni në gjendje ta shisni. Por në të vërtetë kjo është se kam me më pak përfitime. Thjesht përfundon i mbytur në tarifa ligjore. Ka rreziqe shumë të mëdha dhe realisht asnjë përfitim”, thekson Polakowski.