Historia e pambukut është ngushtësisht e ndërthurur me atë të kapitalizmit perëndimor. Pambuku ka qenë një prej shtyllave të Perandorisë Britanike dhe ka kontribuar në ngritjen e strukturave efikase dhe të pamëshirshme të ekonomisë së sotme të globalizuar. Tshirt-et që blejmë nëpër dyqane si GAP apo H&M mund të duken larg nga e kaluara e përgjakur e një kulture që evokonte skllavërinë dhe shfrytëzimin e tetëqindës. Por në qoftë se provohet të ndiqet zinxhiri i kultivuesve, i punëtorëve, i tregtarëve dhe i pronarëve të fabrikave, është gjithnjë e më dukshme se në realitet kapitalizmi nuk është larguar shumë nga origjina e tij. Bima e pambukut përshtatet lehtësisht. Rritet aty ku shirat janë të bollshëm dhe temperaturat qëndrojnë sipër zeros për të paktën 200 ditë në vit. Arkeologët kanë zbuluar se njerëzit e kultivojnë prej mijëra vjetësh në Afrikë, Indi, Amerikë Qendrore e Amerikë Latine. Qysh në shekullin e V-të B.C., Herodoti tregonte se ushtarët e ushtrisë së Kserksit të I-rë të Persisë vishnin rroba me bukuri të jashtëzakonshme “të bëra me një lesh që rritet nëpër pemë”.

Europa do ta zbulonte pambukun shumë më vonë dhe deri në një pjesë të mirë të Rilindjes përdori vetëm linin, kërpin, mëndafshin dhe leshin. Kur në gjysmën e dytë e gjashtëqindës kompania angleze e Indive Lindore solli në Angli copat ekonomike e të ngjyrosura të pambukut e të damaskut, këto patën menjëherë sukses të madh. Evropianët e adhuronin faktin që këto ngjyra të gjalla nuk zbërdhuqeshin para larjes së parë. Për të luftuar konkurrencën e re, prodhuesit evropianë të tekstileve përdorën të gjitha mjetet në dispozicionin e tyre. Në 1686 Franca e shpalli pambukun indian të jashtëligjshëm, Anglia miratoi një ndalim të parë të pjesshëm të importit në 1702 dhe një më të fortë në 1721. Spanja, Prusia dhe vende të tjera e ndoqën duke vendosur kufizime të ndryshme. Por në fund tregtarët panë në këtë material një mundësi përfitimi dhe ndërtuan një industri evropiane të pambukut të bazuar mbi kolonializmin, skllavërinë dhe industrializmin.

Pambuku me çmim të volitshëm i mbledhur nga skllevërit në Amerikën Veriore i mundësoi Mbretërisë së Bashkuar që të mundë çmimet e Indisë. Sipas historianit Richard Dattel, qysh rreth viteve 1860 importonte pambuk nga Amerika me një vlerë prej 1.4 miliard paundësh. Në fabrikat e pambukut dhe në manifakturat britanike, rreth 1 milion punëtorë e transformonin këtë material bruto në veshje që përbënin deri në 40% të eksporteve të vendit. “Pambuku”, shkruan Dattel, “dha kontributin më të rëndësishëm në fuqinë ekonomike britanike dhe në ngritjen e saj si perandori botërore”. Pambuku qe trampolina e Revolucionit Industrial dhe e një ekonomie globale që mundësonte një akumulim të pakufizuar të kapitalit.

Sot plantacionet e pambukut zënë 2.5% të trojeve të kultivueshme të botës. Industria e pambukut është burimi kryesor i të ardhurave për dhjetëra miliona fshatarë e punëtorë. Por kjo e ardhur është zakonisht e ulët. Punëtorët e pambukut janë humbësit e përjetshëm në garën globale në rënie. Shumëkombëshet kërkojnë gjithmonë fabrika tekstilesh më komode dhe këto, nga ana e tyre, e blejnë pambukun sa më shumë që munden me çmim të lirë. Çdo shpenzim i mëtejshëm, përfshi një rritje të rrogave, do t’i bënte blerësit të vraponin drejt fabrikash akoma edhe më ekonomike, nganjëherë duke shkatërruar ekonomi të tëra kombëtare. Kemi ndjekur ciklin e jetës së pambukut nga fushat e Burkina Fasos, në fabrikat e Bangladeshit dhe deri në raftet e dyqaneve sllovene. Gjatë kësaj rruge kemi folur me njerëz që prodhojnë kmishat, xhinset dhe të gjitha gjërat e tjera që veshim çdo ditë, për të kuptuar sesa fitojnë vërtet.

Boromo, Burkina Faso 

“A dini gjë nëse ka makinë për mbledhjen e pambukut?”, më pyet Paul Timbi Kobassare. Është një mëngjes i freskët dhjetori. Një dhjetë midis familjarëve dhe miqve janë duke mbledhur pambuk në një prej arave të tij, që nuk e kalon gjysmë hektarin. Do të kenë nevojë për një ditë tjetër përpara se bëjnë bashkë 1 ton pambuk bruto. Më pas Kobassare do ta çojë sasinë në shtëpi me një karrocë me gomar. Pas disa javësh, ditën e tregut, do ta çojë në qendrën e grumbullimit, një hapësirë e vogël në anë të fshatit ku të gjithë fshatarët grumbullojnë pambukun e tyre dhe e bëjnë masë kompakte që të mund të rëndojë. Pasi të kenë llogaritur prodhimin e këtij sezoni, do të bëjnë bashkë sasitë e grumbulluara dhe do të presin kamionët e Sofitex (Société Burkinabé des fibres textiles), kompania më e madhe e sektorit tekstil e Burkina Fasos. Kamionët do ta çojnë pambukun në një 16 stabilimentet e zhveshjes së Sofitex. Aty punëtorët do të ndajnë pambukun nga farërat, do të shtypin pambukun në topa dhe do ta dërgojnë në portet e Beninit, Ganës, Bregut të Fildishtë dhe Togos. Aty pjesa më e madhe e këtyre ngarkesave do të shkojë përtejoqeanit për t’u përpunuar në fabrikat aziatike të pambukut. Burkina Faso është kultivuesi dhe eksportues më i madh i pambukut bruto i kontinentit afrikan. Shteti e mbështet industrinë duke i dhënë hua, asistencë sociale dhe duke vendosur një çmim të garantuar për sezonin. Çdo vit 200000 ferma të vogla prodhojnë rreth 700000 ton pambuk. Drejtpërsëdrejti ose jo, nga këto të mbledhura varen 4 milion njerëz, 1/5 e popullsisë së vendit.

Kobassare mbjell 2 hektarë me pambuk, që është pak a shumë mesatarja për një fshatar të Burkina Fasos. Fitimi i tij, i shpërndarë në harkun e vitit, shkon në pak më shumë se 1 dollar në ditë. Përveç arave me pambuk, posedon 2 lopë, 6 dele, 10 derra dhe 2 hektarë të tjerë të mbjellë me misër, mel dhe kikirikë, me të cilat mban familjen, pambuku është produkti i vetëm që shet. Alternativa e vetme e tij do të ishte të punonte në minierat e arit. Ka 800 miniera të vogla të improvizuara të shpërndara në të gjithë vendin. Ashtu si minatorët e pavarur e Burkina Fasos, Kobassare do t’i duhet të spostohet nga miniera në minierë me shpresën e gjetjes së arit. Mund t’i duhet të shkojë edhe në vendet fqinje. Dita e tij e punës do të zgjaste nga mëngjesi në perëndimin e diellin apo nga perëndimi i diellit në mëngjes. 7 ditë në 7. Nuk do ta shikonte kurrë familjen e tij. “Në një minierë ari gjithçka varet nga fati”, thotë ai. “Ndoshta do të mund të fitoja 4 apo 5 dollarë në ditë. Të paktën me pambukun 1 dollar në ditë jam i sigurtë që e marr”.

Sofitex u garanton kultivuesve çmimin e blerjes përpara mbjelljes. Në 2015 ishte 36 cent kilogrami. Veç kësaj, sindikata e kultivuesve negocion një bonus, që varet nga çmimi i pambukut në tregun botëror. Vite të caktuara bonusi nuk jepet, por në të kaluarën ka qenë edhe 6 cent kilogrami. Në prillin e 2015, kur ka nisur mbjellja, Sofitex i ka huazuar Kobassare 6 farëra pambuku gjenetikisht të modifikuar, plehra kimike, herbicide dhe insekticide. Atë vit më shumë se 70% e kultivuesve të Burkina Fasos ka zgjedhur pambukun gjenetikisht të modifikuar. Anipse janë më më të shtrenjtë, fshatarët i preferojnë sepse mundësojnë që të përdoret më pak pesticid sesa tradicionalët. “Fëmijët që studiojnë dhe lidhen në internet na këshillojnë që të përdorim pambukun gjenetikisht të modifikuar”, shpjegon një përfaqësues i sindikatës së kultivuesve në fshatin Toussiana, në jugperëndim të vendit. “Spërkatësit tanë janë në kushte të këqija dhe nuk kemi rrobat e përshtatshme mbrojtëse. Helmohemi me substancat kimike”. Por, fatkeqësisht, pambuku gjenetikisht i modifikuar paraqet një problem. I paraqitur për herë të parë në 2003 në vijim të një marrëveshjeje të qeverisë me shumëkombëshen Monsanto, prodhon bohçe më të vogla në çdo gjeneratë, duke e ulur cilësinë dhe çmimin e pambukut nga viti në vit. Në prillin e 2016 Association interprofessionnelle du coton au Burkina (Aicb) e ka paditur Monsanto për 83.91 milionë dollarë dhe ka pushuar së përdoruri pambukun gjenetikisht të modifikuar, duke i furnizuar ortakët e saj vetëm farëra konvencionale. Por kultivuesit nuk kanë shumë dëshirë që të kthehen e të përdorin më pesticidet.

Daka, Bangladesh

3 vjet pas incidentit, zhurma e tmerrshme e shembjes së Rana Plaza jehon akoma në kokën e Nazma. Bile netëve është më keq. Jemi në barakën e saj njëdhomëshe dhe Nazma thotë: “E kam blerë me paratë e dëmshpërblimit që më kanë dhënë për incidentin”. “Është shtëpizë e bukur”, i përgjigjem. Me shikon me pamje të befasuar. “Mobilet”, më korrigjon. “Kam blerë mobilet e kësaj dhome”. Hedh sytë përreth. Dy shtretër metalikë, një dollap dhe një pasqyrë. Nazma (që ashtu si punëtorët e tjera që intervistoj më kërkon që të mos ia botoj mbiemrin nga frika e reprezaljeve nga ana e punëdhënësit të saj) jeton në një dhomë me qera bashkë me të shoqin dhe 5 fëmijët. Nila, që është 8 vjeçe dhe është më e vogla, në realitet është mbesa e saj. E ëma nuk i ka mbijetuar katastrofës së Rana Plaza. Në vendin ku në 2013 kanë humbur jetën nën gërmadha 1 130 punëtorë tekstili (thuajse të gjitha gra) dhe 2 500 të tjerë janë plagosur, është ngritur një statujë betoni disa metra e lartë. Disa ditë përpara shembjes, punëtorët kishin vërejtur të çara në godinën 8 katësh. Dyqanet dhe banka në katet e poshtme qenë mbyllur, por pronarët e fabrikave të veshjeve në katet e sipërme kishin dhënë urdhër që të hynin njëlloj. Me 24 prill 2013 godina është shembur në orën e pikut. Nazma ka arritur të shpëtojë, e motra jo. Grushtat e statujës – grushta mashkullore – evokojnë forcën e punëtorëve. Por rreth 90% e 4.2 milionë punëtorëve të industrisë tekstile të Bangladeshit, e dyta në botë, janë gra.

Syed Sultan Uddin Ahmmed, Zëvendësdrejtor Ekzekutiv i Institutit të Studimeve për Punën të Bangladeshit, thotë se pothuajse të gjitha gratë vijnë nga zona rurale ku më parë zakonisht kishin vetëm një zgjedhje: të martoheshin. Sipas mendimit të tij, industria tekstile ka shkaktuar ndryshime të mëdha në shoqërinë bangladeshase. “Dikur vajzat dhe gratë nuk guxonin as ta imagjinonin kalimin e kufijve të fshatit të tyre”, thotë ai. “Tani shkojnë në Daka. Më përpara vëllezërit u dhuronin rrobat për festa. Tani janë ato që ua blejnë rrobat vëllezërve dhe që u dërgojnë para për ilaçet e prindërve”.

Anoëara, një punëtore tjetër, ka synime më ambicioze për fëmijët e saj. “Duhet të mbarojnë shkollën”, thotë ajo. “Nuk dua që ta kalojnë jetën prapa një makine qepëse si puna ime”. Ajo dhe i shoqi punojnë në një fabrike tekstilesh me 12000 punëtorë. Dy fëmijët e tyre, 5 dhe 6 vjeç, jetojnë me prindërit e Anoëara në një fshat në verilindje, rreth 650 kilometra larg. Ajo do të preferonte të jetonte në komunitetin ku është rritur, më solidar, por “atyje nuk ka asnjë mundësi fitimi për të jetuar nëse nuk posedon një copë tokë”, shpjegon ajo. Jeton në Daka prej tri vitesh. “Nuk i jam pishman këtij vendimi. Ama kur do të kemi kursyer mjaftueshëm para, do të kthehemi në shtëpi. Me ndihmën e prindërve tanë do të blejmë një copë tokë dhe do ta punojmë. Shpresoj edhe të mund të blejmë një makinë qepëse”. Dita e saj e punës zgjat minimalisht 10 orë. Kur ka porosi të madhe, orët e punës rriten. Fiton 89 dollarë në muaj, përfshi orët shtesë. Shpenzon 39 dollarë për qeranë dhe rreth 32 të tjera për të ngrënë.

Ahmmed është i bindur se Bangladeshi ka nevojë për industrinë tekstile. Të papunët e sktorit nuk gjejnë lehtë punë tjetër, për punëtorët me rrogë të ulët ka shumë konkurrencë. Për këtë arsye preokupon fakti që konsumatorët perëndimorët bojkotojnë kompanitë e veshjeve që prodhojnë në Bangladesh. Do të donte më shumë se vendet e pasura të ushtronin presione diplomatike ndaj qeverive dhe industrisë së veshjeve. Sipas mendimit të tij kjo mund të garantonte mjedise pune më të sigurta dhe rroga dinjitoze kudo, jo vetëm në Bangladesh. “Shumëkombëshet janë të pamëshirshme”, thotë ai. “Në momentin që vendi ynë do të pushojë së garantuari fitime të mjaftueshme, thjesht do ta spostonin prodhimin në vende të tjerë të varfëra që publiku perëndimor nuk i shikon ende me dyshim”. Duke pasur frikë se mos një rritje e rrogave dhe një përmirësim i kushteve të punës i bëjnë shumëkombëshet të largohen, qeveritë dhe pronarët e fabrikave bashkëpunojnë midis tyre për të luftuar sindikatat e pavarura. Drejtuesi i një sindikate të vogël punonjësish tekstilë, që preferon të mbetet anonim, thotë se është arrestuar disa herë pse ka mbrojtur kolegët e tij të punës. Edhe pse është punëtor tekstili eksper dhe i përgatitur, thotë ai, thotë se nuk arrin të gjejë punë për shkak të aktivitetit të tij sindikal. Vite më parë ka punuar në Korenë e Jugut, si shumë bangladeshas të tjerë. Atje rroga ishte më e lartë, por është përzënë se ka nxitur kolegët e tij të organizoheshin në një sindikatë.

Ka ndryshuar ndonjë gjë pas incidentit të Rana Plaza? Sipas drejtuesve sindikalistë, në fabrikat më të mëdha që furnizojnë markat ndërkombëtare kushtet e sigurisë janë përmirësuar, të paktën në repartet që blerësit e huaj mund të vizitojnë. Rroga minimale është rritur në 5300 taka (rreth 60 euro) në muaj. Punëtorët thonë se është akoma shumë e ulët dhe në dhjetor të 2016 kanë bërë grevë masivisht për të kërkuar që të rritet në 174 apo në 186 euro. Por edhe kjo rritje modeste mund t’i largojë kompanitë e mëdha. Njëra prej tyre që blen më shumë në Bangladesh, H&M, kohët e fundit u është drejtuar edhe fabrikave etiopiane e birmaneze, pasi në këto vende rrogat janë më të ulëta. Në 2016 shumëkombëshja suedeze ka nxjerrë afërsisht 2 miliard euro fitim.

Lubjanë, Slloveni

Një fustan pambuku pa mëngë është i varur në një dyqan H&M. Vjen pas trupit dhe në fund me pala. Është i kuq, me lule të vogla të bardha e të verdha. Nga larg duket si jamdam, një prej materialeve më të lehta të Bengalës, dikur prerogativë e aristokratëve dhe e mbretërorëve. Shikoj çmimin: 10 euro. Kontrolloj etiketën: Made in Bangladesh. Prek copën. E blej, edhe pse dyshoj se do ta vesh ndonjëherë. Nuk më shkon aspak. Herëpasëhere e nxjerr nga dollapi dhe më pas një ditë do ta çoj në një qendër grumbullimi të Kryqit të Kuq, bashkë me një kuti tjetër me rroba, për të liruar dollapin dhe për të qetësuar ndërgjegjen. Prineseš nazaj, podariš naprej (Ktheje dhe kaloja dikujt) ishte slogani i H&M të Lubjanës gjatë javës evropiane të reduktimit të shpërdorimeve. Në qendër të Kryqit të Kuq, një prej pikave të shumta të grumbullimit të rrobave të përdorura në Lubjanë, grumbullohen rreth 100 ton rroba në vit. Vijnë sidomos nga zona metropolitane që ka më pak se 300000 banorë. “Nuk mbesim kurrë pa gjë”, thotë Ema Verbnik, drejtuesja e qendrës së grumbullimit. “Është një qark i pafundmë. Na vijnë gjithnjë e më shumë veshje të mira, këpucë që asnjeri nuk dëshiron t’i veshë, rroba të reja akoma me etiketa. E gjitha kjo është simptomë e një pabarazie ekonomike gjithnjë e më të madhe”. Pothuajse gjysma e veshjeve nuk është e mirë sepse e grisur apo e pistë. Por nuk përfundojnë në incenerator. Përzgjidhen dhe dërgohen në Rumani, ku një kompani austriake i ndan në më shumë se 150 grupe, në varësi të materialit. Është një punë e bezdisshme. Pikërisht për këtë arsye e bëjnë në Rumani, ku e ardhura mesatare është 5088 euro në vit. Pjesa më e madhe shitet si mall me cilësi të ulët në vendet e varfra, përfshi Burkina Fason.

Boromo, Burkina Faso

Natyrisht që e dij përgjigjen për pyetjen e Kobassare nëse ekzistojnë apo jo makina për mbledhjen e pambukut, por nuk i them asgjë. Çfarë do të ndryshonte për të nëse do të mësonte se puna e krahut e tij dhe ajo e familjes së tij i bëjnë konkurrencë asaj të fermerëve amerikanë që kanë makina për mbledhjen e pambukut dhe njëherazi e presojnë për ta transportuar? Çfarë do të fitonte nëse do t’i thoja se Karl dhe Terry Button, dy vëllezër që kanë ara në Arizona, do t’i mblidhnin komplet 2 hektarët e tij me pambuk në më pak se 30 minuta? Në Shtetet e Bashkuara gjatë sezonit të të korrave lëvizin nëpër fusha të mëdha makina të zhurmshme prej disa qindra mijëra dollarë. Megjithatë kushton më shumë të prodhosh pambuk në Shtetet e Bashkuara sesa në Burkina Faso. Sikur të mos ishte për subvencionet shtetërore, teknologjia e vetme nuk do t’ia arrinte të konkurronte me rrogat shumë të ulëta e Burkina Fasos. Një mëngjes dhjetori eci me Paul Timpi Kobassare dhe familjen e tij përgjatë rrugës së asfaltuar që shkon rreth fushave të pambukut të shpërndara nëpër luginë. Ecin me ngadalë, nuk kanë ngut: sa më shumë ngrihet temperatura, aq më shumë bohçet e pambukut hapen dhe aq më e lehtë do të jetë puna e tyre. Kur arrijnë në arë kërrusen mbi bimët e larta një metër, shkulin bohçet e bardha dhe i fusin nëpër thasë plastike që dikur mbanin plehun kimik.

Në mesditë shtrihen nëpër mullarë të butë pambuku dhe thithin feta pjepri. I vërej në heshtje. Mund të jemi në Tetëqindën, deri në fushat e pambukut e jugut të Shteteve të Bashkuara. Vetëm një gjë është ndryshe. Tshirt-et. I veshin të gjithë. Janë shumëngjyrëshe dhe me të shkruara të zbërdhuqura. Aq të konsumuara sa mezi i lexoj: Boss? Emirates? Messi? UNICEF? Nuk merret vesh. Vetëm mund të provoj t’u gjej udhëtimin që kanë bërë. Pambuku ndoshta është kultivuar këtu, në Burkina Faso, pa vaditje dhe me farëra të këqija. Ose ndoshta është kultivuar në Shtetet e Bashkuara me traktorët, ujitëse, mbjellëset dhe subvencionet. Ndoshta është punuar në salla të mëdha të errëta e të zhurmshme, edhe nga fëmijë. Ndoshta është lyer nga njerëz në dhoma të mëdha akoma më të errëta e më të zhurmshme ku ajri, plot me gazra helmuese, u ngjitet pas lëkurës. Ndoshta tshrit-i është veshur për një farë kohe nga ndonjë europian, amerikan apo kinez, përpara se të përfundojë në mullarin e rrobave për t’i ricikluar. Sigurisht, gjatë rrugës dikush ka fituar një mal me para.