Fjala “bal” është emërtimi për vëllain e madh. Kjo fjalë me disa variacione fonetike përdoret në rajone të ndryshme të Kosovës, diku “bal” e diku “bac/bacë”. Madje, përderisa fjala “bal” nuk ka arritë me siguru ndonjë prestigj të përdorimit, fjala “bacë” është përdorë me të madhe si paradigmë patriotike. Adem Demaçit i kanë thënë Baca Adem, madje edhe Ukshin Hotit që ka pasë një formim koxha perëndimor i kanë thënë Baca Ukë, për ta respektu. Varianti “bal”, për bac a bacë si emërtim për vëllain e madh është përdorë dhe përdoret kryesisht në zonën e Ortakollit, në disa zona të Drenicës rrëzë Qyqavicës, në Shalë e sidomos në Llap e aty-këtu edhe në Gollak.

Dhe, përderi sa “bal” e “bac” ngadalë e sigurt po veniten në kuptim të përdorimit të tyre të parë, slengu i Prishtinës e ka rifunksionalizuar këtë term. Funksioni primar i sociolekteve si “dialekt i një klase të caktuar a të veçantë shoqërore” i ka siguru fjalës “BAL” një shtrirje të jashtëzakonshme, jo vetëm në slengun, por edhe në vernakularin e Prishtinës, gjithnjë në funksion të diferencimit të klasës shoqërore.

“BALI” është katundar. Mund të jetë katundar nga origjina, nëse manifeston shenja të dukshme të prejardhjes së vet fshatareske, apo mund të jetë katundar përnga botëkuptimet, sjelljet apo ndryshimet e vërejtshme në sjelljen sociale karshi një mënuje urbane të sjelljes apo të perceptimit të asaj menuje të sjelljes. Kategorizimi social në plan të të qenit BAL nuk ka të bëjë me ndarjen në të pasur dhe të varfër. Madje, shpesh, shumë më Bal është ai që është i pasur, ose më saktësisht ai që e manifeston kamjen e vet, kundrejt një varfërie asetesh të tjera urbane, jo në kuptim të jetës në qytet por të urbanisë në plan më të gjerë.

“Jena shumë p… të nanës, kjo po shihet ashiqare/ jena bala, kena dalë me kallxu që kena pare, pare, pareee…/

Pra, në rend të parë BAL është ai që e ekspozon Rolex-in e praruar, rrypin Hermes duke e futë këmishën nën pantolla veç sa me u dukë H-ja, syzet Ray Ban edhe në mbrëmje a në shi, që e mban bërrylin jashtë dritares së hapur të BMW-së, ku brenda dëgjohet muzikë me 100% bas ku dëgjohet “Oj dashnia jeme a je gjallë”, etj. etj. etj. etj…… (ka plooooooot).

Fjala BAL është tregu edhe prodhimtare – fenomeni i manifestimit të kësaj sjelljeje quhet BALIZËM. BALIZMI është sjellje e pagdhendur shoqërore që nuk është në pajtim me menunë e sjelljes urbane. Bali ua ngul sytë femnave paturpësisht, i josh ato me rekuizita materiale, duke manifestu njëkohësisht një varfëri shpirtërore dhe kreative. Bali është edhe personi që në të folurën e tij manifeston realizime fonetike që nuk përkojnë me vernakularin e Prishtinës.

Po, pse pikërisht BAL e jo katun(d)ar? Sepse banorët e Prishtinës janë kryesisht të ardhur, prandaj përdorimi i fjalës katundar nuk është mjaft identifikues dhe nuk është mjaft përjashtues. Prishtina e ka pasë një periudhë ndarjesh të tjera sociale. “Zgradalitë” (zgrada serbisht është ndërtesa), ata që kanë jetuar në banesa janë ndier më superiorë në raport me ata që kanë pasë shtëpi në Prishtinë, pasi këta të fundit i kanë ruajtë më shumë lidhjet me fshatin dhe për shkak të hapësisrës kanë jetuar në familje pak më të gjera sesa “zgradalitë”. Pas luftës, jo vetëm shmangia nga serbishtja, por edhe ndërtimet e shumta, ku janë akomoduar kryesisht njerëz që kanë pasë nevojë, pra të ardhurit, e ka nxjerrë jashtë përdorimit paradigmën sociale të “zgradës”, dmth të banesës kolektive.

Madje, edhe lagje joelitare të Prishtinës, gati të getoizuara gjatë viteve ’70 e ’80, tani identifikohen me “prishtinali”, që është gati se antonim i “bal”-it. Prishtinalia identifikohet me slengun: “me sleng t’përkulet k’ejt estrada”, thotë një varg i këngës “Prishtinali”, tani të identifikuar si “të fortit e getos”, përderisa ata që dikur ishin zgradali e sheherli kasabali janë më të qullët në këtë kuptim.

Deri kah vitet ’80 të indoktrinuar nga ideologjia komuniste ne kemi mësu nëpër libra se është mirë me qenë fshatar, madje fëmijët e qytetit si personazhe librash patetër që gjatë verës do të shkonin te gjyshi e gjyshja në fshat e bile edhe këndohej “erdha nga qyteti në fshat të jetoj”, apo “ma mirë n’fshat se në qytet” etj. Me të ardhë në qytet, ne që ishim nga fshati e pamë se sa ish sahati…

BAL-i lindi si mekanizëm tjetër i identifikimit social. Një nga grupet e njohura kosovare të muzikës hip-hop, “Tingulli i 3-nt” e përshkruan BAL-in si personin që në esencë është i pagdhendur, por është gjetë mirë në rrethanat e reja dhe shitet si i rafinuar, ka tri vjet që ka ardhë në Prishtinë dhe ka nisë me mësu fjalë si raptisha, som u leç…, “kjo gjuha e tyne ish mos vet hiç, gru’s nuk p’i thonë gru, po p’i thojnë biç…/ “Unë jam bal tredimensional, i di shumë sene punoj si internacional, i kam bo shumë sene…” .

BAL-i, pra në botëkuptimin e një prishtinalie është personi që flet ndryshe, që vishet ndryshe, që sillet ndryshe, që i nguce femrat “balski”, që ka pare po s’dihet qysh….

Diferencat sociale janë të zakonshme pothuajse në të gjitha shoqëritë, por në rrethana të caktuara, sidomos në prag dhe pas thyerjesh të mëdha shoqërore a politike ato gjejnë më shumë truall për t’u shpërfaqë. Mbarimi i luftës, yryshi drejt Prishtinës dhe synimi për jetë më të lehtë, e dëndi Prishtinën spic me të ardhur. Vala e madhe e të ardhurve detyroi “venalijtë” që të ndërtojnë mekanizma mbrojtës, si barcoletat për fqinjen që zbret një kat me poshtë dhe i kërkon fqinjes me ia kthy patatet që i kishin shku poshtë deri sa po i lante në guacën e ëc-së dhe ajo i thotë se s’ti kthej pa m’i kthy roletat që kanë ardhë lart te ti.

BAL-i vesh pantolla të shkurtë vec me kallxu që po jeton në sheher, BAL-i vesh këmishë me mëngë të shkurtra e me kravatë, kur BAL-i ha bukë, nuk e di a po përtypet a po duartroket, BAL-i dashurohet marrëzisht e s’ia nin për femën, BAL-i vesh këpucë të hapura e çorape të bardha, BAL-i, madje BAL-i porositë FANTA në lokal, BAL është ai që s’shkon në diskotekë, BALICË është secila femër që nuk kthehet e dehur dhe e drobitur me taxi, pasi është bërë gips…

Pra, BAL-i s’është as i pasur as i varfër, BAL-i s’është as me shkollë e as pa shkollë – BAL-i është thjesht BAL. BAL lind, nuk bohesh. Madje, edhe snobi është njëfarë BAL-i, edhe ministri mundet me qenë BAL, edhe kryeministri, edhe presidenti, edhe mësuesja, edhe edukatorja.

BAL-i nuk është kategorizim social – BAL-i është koncept kulturor, BAL-i është KATUNC, jo në kuptim të origjinës, por në kuptim të sjelljes. Madje, as balizmi kulturor nuk diferencohet në kuptim të nivelit kulturor, por më shumë në nivel të perceptimit.

S’e di a kanë me e përdorë termin BAL në këtë kuptim edhe qytetet e tjera – Prizreni, Gjakova etj., apo kanë me i rujtë termat qyli e katunar, por BAL-i është situata emergjente në Prishtinë. BALAT janë si të dehurit që kurrë s’e pranojnë që janë dehë. Pra, veç BAL-i e di se kush është BAL dhe e quan tjetrin BAL. Me pasë kulturë të mjaftueshme e mos me qenë BAL-a ata që të tjerët i quajnë BAL-a shpejt kishim me pasë formime të tipit BAL-BALIST-BALOFIL-BALOFOB-BALICË-BALIZËM….

Tekefundit, perceptimet për BALA e SHACA janë vetëm tendenca qytetëruese.

P.S.
BAL, mos ta nin nëse e gjen veten këtu. Përshkrimet dhe atribuimet shpesh janë ironike. Nëse pas leximit të këtij shkrimi e ndien veten BAL, dije që të dy jemi BALA.